Ποια ακριβώς είναι η Ηρακλείτεια γνώση;

 

Ποια ακριβώς είναι η Ηρακλείτεια γνώση;

Ας αρχίσουμε την έρευνά μας για την Ηρακλείτεια γνώση  από τους περιφήμους Ηρακλειτείους αφορισμούς προς φιλοσόφους οι οποίοι φημίζονταν για τις γνώσεις τους,οι οποίες αποκτήθηκαν μέσα από μελέτη και παρατήρηση. Συγκεκριμένα στο έργο του «περί Φύσεως» ο Εφέσιος φιλόσοφος διατείνεται ότι η γνώση πολλών πραγμάτων δεν αποτελεί δείγμα ευφυΐας. Αναφέρει σχετικά: « Η πολυμάθεια δεν διδάσκει τη βαθύτερη κατανόηση των πραγμάτων. Ειδάλλως θα την είχε διδάξει στον Ησίοδο και στον Πυθαγόρα αλλά και στον Ξενοφάνη και στον Εκαταίο». Επίσης στο ίδιο έργο αναφέρεται : « η πολυμάθεια βλάπτει». Σκωπτικά μάλλον ο σκοτεινός φιλόσοφος γράφει ότι : «Ο Πυθαγόρας, ο γιός του Μνήσαρχου, ασχολήθηκε με την έρευνα περισσότερο από όλους τους ανθρώπους, και μέσω αυτής κατέκτησε τη σοφία,την πολυμάθεια και τη μοχθηρία».

Σε κάθε περίπτωση ο άνθρωπος ζεί,σκέπτεται και πράττει σε σχέση με τον κόσμο, τον εαυτό του και τις ιδέες.Άρα η γνωσιολογική διαφοροποίηση του Ηρακλείτου μάλλον έγκειται όχι τόσο στο πώς της γνώσεως αλλά στο «τι». Καλλίτερα.Μάλλον έγκειται στο ότι η πολυμάθεια όταν δεν έχει να κάνει με την ουσία των συμπαντικών μεταβλητών οι οποίες επηρεάζουν την οντολογική ζωή των ανθρώπων αλλά με πρόσκαιρες επινοήσεις του νοός προκειμένου απλά ο άνθρωπος να προσδιορισθεί επί της γής , τότε η πολυμάθεια είναι ουσιαστικά και από το πρίσμα του Είναι «ολιγομάθεια». Οι απορριφθέντες φιλόσοφοι –ως πολυμαθείς αλλά άχρηστα πολυμαθείς- έχουν ένα κοινό σημείο. Προσπαθούν να κωδικοποιήσουν με συγκεκριμένες διατυπώσεις –οι οποίες παραπέμπουν σε όρατά σύμβολα – τις γνωσιολογικές ανακαλύψεις τους.Συγκεκριμένα ο Ξενοφάνης οδηγήθηκε στη γνώση ενός θεού ο οποίος είναι σύμφυτος με τον κόσμο και ακριβώς όπως ο κόσμος είναι αγέννητος και ανώλεθρος σαν το θείον άπειρον του Αναξιμάνδρου. Αντίθετα όμως προς το άπειρο του Αναξιμάδρου ο θεός του Ξενοφάνους είναι ακίνητος.

Από το οντολογικό Ηρακλείτειο πρίσμα μάλλον ερευνάται το πόσο Είναι ο Ξενοφάνειος θεός μέγεθος του Είναι το οποίο πάντα υπήρχε ώστε να είναι γνωστό σε όλους τους ανθρώπους ενδιάθετα και ενορατικά προκειμένου να τους βοηθήσει σε μία επερχομένη εξελικτική και εσωτερική πορεία. Ίσως ο θεός του Ξενοφάνους αποτελεί μία αντιοντολογική προσωπική ανακάλυψη του φιλοσόφου η οποία δεν κατέχει το οντολογικό υπόβαθρο του να Είναι ως τέτοια σε κάθε μυαλό και πράξη. Άρα από τη στιγμή κατά την οποία δεν ενυπάρχει στο κοινό εσωτερικό ποτάμι του Όντος το οποίο κυλά σε κάθε εαυτό ώστε να συνεχίζεται ένα εσωτερικό εξελικτικό ταξίδι, λόγω αυτού χαρακτηρίζεται η Ξενοφάνειος δόξα περιττή πολυμάθεια.

Ο Πυθαγόρας έδωσε πρωταρχική σημασία στη λειτουργία της όρασης,μιάς και τα σχήματα ήταν τα πλέον κατάλληλα για να δείξουν τις σχέσεις ανάμεσα στους αριθμούς.Το ερώτημα το οποίο αναφύει εδώ είναι το αν όλο αυτό έχει πραγματική οντολογική σχέση με τη βαθυτέρα  φύση του Είναι.Εάν ναι, ο άνθρωπος πλησιάζει αυτή τη σχέση μόνο με τον εξωτερικό παρατηρητικό τρόπο του Πυθαγόρα ή με ένα μυστικότερο και εσωτερικότερο Ηρακλείτειο τρόπο προκειμένου να «βιώσει» τη βαθυτέρα φύση του Ήδη Υπάρχοντος; Όλο αυτό μάλλον ωθεί τον Εφέσιο να απορρίψει ως περιττή μάθηση όλο το αριθμητικό σύστημα του Πυθαγόρα.Εξάλλου και ο Αριστοτέλης δέχθηκε τους αριθμούς απλά ως ένα πραγματικό μετρήσιμο μέγεθος και τίποτε άλλο,ο Ηράκλειτος ερευνώντας τη βαθυτέρα φύση του Όντος και τις εσωτερικές συνδέσεις αυτού θεώρησε ότι η εξωτερική αριθμολογία του Πυθαγόρα αποτελεί περιττολογία μιάς και δεν αποκαλύπτει κατά βιωματικότερο ή εσωτερικότερο τρόπο κοντά στον άνθρωπο την πραγματική φύση του Είναι. Γνωρίζουμε ότι η γεωμετρική παράσταση των αριθμητικών σχέσεων στην Πυθαγόρεια φιλοσοφία μετατόπισε την παρατήρηση όχι στις σχέσεις της Ουσίας ως τέτοιας με τα μεγέθη που την απαρτίζουν αλλά στις συμβολικές αριθμητικές σχέσεις οι οποίες απαριθμούν τις οντολογικές σχέσεις.Για το φιλόσοφο όμως του Γίγνεσθαι αυτό συνιστά κάτι το ά-χρηστο υπό την έννοια ότι ο σκεπτόμενος άνθρωπος ως τέτοιο θα πρέπει να κατανοεί το Είναι και την εν Γίγνεσθαι πορεία του. Δεν συνιστά οντολογική γνώση η αντικατάσταση του πυρός με αριθμό και η υποκατάσταση της τρομερής λειτουργίας του αειζώου πυρός με κάποια αριθμητική παράσταση.

Ο Ηράκλειτος θεωρούσε επίσης ότι τα «παιδιά» είχαν κοροϊδεύσει και τον Ποιητή. Αναφέρει σχετικά στο περί φύσεως έργο του: « Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ακόμη και τα πιο προφανή πράγματα,όπως ο Όμηρος ό οποίος ήταν ο πιο σοφός ανάμεσα στους Έλληνες. Γι αυτό το λόγο τον εξαπάτησαν τα παιδιά που σκότωναν ψείρες, λέγοντας αυτά που έχουμε δεί και έχουμε πάρει τα  αφήνουμε,ενώ αυτά που δεν έχουμε δεί ούτε έχουμε πάρει τα παίρνουμε».Η  φιλοσοφική κατηγορία του Ηρακλείτου προς τον Όμηρο είναι παρεμφερής και σχετική με τις άλλες. Ο Όμηρος προσφέρει πάμπολλα σύμβολα στα έργα του τα οποία όμως ίσως δεν συνδέει οντολογικά ώστε να δίδει μία ενιαία εικόνα του Όλου. Ο Οδυσσέας εγκαινιάζει βέβαια την εποχή της γνώσης και του σκοπού,όμως δεν είναι σαφής ο οντολογικός προσδιορισμός των επών, η οντολογική σύνδεση των δυνάμεων και των συμβόλων ώστε να γίνεται κατανοητή η πορεία του Είναι. Η ποιητική άδεια ως μειράκιον παρέσυρε τον ποιητή να προσφέρει απειρία συμβόλων και γεγονότων τα οποία όμως είτε δεν κατάλαβε τι πραγματικά κρύβουν,είτε δεν μπόρεσε να τα συνδέσει ώστε να συζητήσει ξεκάθαρα για το τι χρειάζεται το  οντολογικό ταξίδι του ανθρώπου προς την πατρίδα του Είναι. Ίσως το υλικό του Ομήρου,ανεπεξέργαστο, κρυμμένο στα νοήματά του, μοιάζει με ψείρες οι οποίες ενοχλούν και απλά απομακρύνονται. Οι γνήσιες οντολογικές γνώσεις δεν ενοχλούν το κεφάλι,ευπρόσδεκτα αναλύονται και οδηγούν σε ξεκάθαρα αποτελέσματα.

Σύμφωνα με τα αποσπάσματα ενιαίου έργου(;)  του Εφεσίου, όπως αυτό διαμορφώθηκε από το σπουδαίο φιλόλογο Hermann Diels οι άνθρωποι ξεχνούν αυτό το οποίο κάνουν όταν είναι ξύπνιοι διότι επίσης ξεχνούν αυτό το οποίο κάνουν όταν κοιμούνται. Ώστε και το διάστημα της εγρήγορσης (νόηση+αίσθηση) αλλά και το διάστημα του ύπνου (ενόραση+φαντασία) ως ένα διάστημα συνιστά γνωσιολογικό εργαλείο στη φιλοσοφία του σκοτεινού φιλοσόφου. Η γνώση του Ηρακλείτου είναι ανάλογη του κόσμου του,τα όρια της γνώσης του είναι τα όρια του απείρου κόσμου του,τα όρια της Ηρακλείτειας γνώσης φωτίζοντας εις το άπειρον από το φώς του αειφόρου πυρός.Άρα το εργαλείο αυτής της γνώσης η οποία αντιπροσωπεύει τη νόηση ενός ευρυτέρου οντολογικού κόσμου δεν μπορεί να είναι μόνο ο νούς και η αίσθηση αλλά και οι βαθύτερες ψυχολογικές και νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου όπως η ενόραση και η φαντασία.Η εσωτερική δύναμη την οποία διαθέτει ο άνθρωπος ώστε να συλλαμβάνει πραγματικά και διαισθητικά σχέσεις,πορείες,συνενώσεις μέσα στο Όν προκειμένου να κατανοήσει τον άπειρο τρόπο του Γίγνεσθαι.O Hρακλείτειος άνθρωπος θεωρείται ως συνέχεια της οντολογικής δύναμης η οποία διά του πυρός πλάθει τον ευρύτερο κόσμο. Ώστε η γνώση του Ηρακλείτου είναι γνώση πυρός,δηλαδή προσέγγιση βουλητική και ενοσιοκρατικά νοησιοκρατική όλων των δυνάμεων οι οποίες κινούν και κινούνται μέσα στο ευρύτερο σύμπαν.

Το απόσπασμα το οποίο αναφέρεται στον κοινό λόγο παρουσιάζει επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον : « παρότι ο λόγος είναι κοινός οι άνθρωποι ζούν σαν να έχουν τη δική τους προσωπική ευφυΐα». Ο Εφέσιος φιλόσοφος απορρίπτει τον εγωϊστικό και ατομικό λόγο.Πίσω όμως από αυτή την  απόρριψη κρύβεται μία σοβαρή ολιστική δικαιολογία.Το Όλον ανήκει σε μία κοινότητα σκέψεων και αντιλήψεων η οποία ως κοινός λόγος μοιράσθηκε σε όλους τους ανθρώπους.Ο ένας άνθρωπος κατέχει ένα απειροελάχιστο από την Ολική γνώση.Άρα η Ηρακλείτεια γνώση είναι το σύνολο όλων των δυνάμεων οι οποίες μεταφέρθηκαν από το σύμπαν προς τον άνθρωπο και επειδή για αυτές ομιλεί ο άνθρωπος (λέγει) αποτελούν τον κοινό λόγο.Ο άνθρωπος αποτελεί συνέχεια των συμπαντικών δυνάμεων γι αυτό όλοι μαζί θα πρέπει να αποδίδουν με λόγια ή σχέσεις αυτές τις συμπαντικές ενέργειες, η κοινή αντίληψη όλων των συμπαντικών δυνάμεων οι οποίες μετεξελίχθηκαν σε ανθρώπινες σχέσεις και πράξεις αποτελεί την Ηρακλείτεια γνώση.

Γι αυτό ο Ηράκλειτος συζήτησε στα αποφθέγματά του μέσα από σχέσεις,πορείες,σκοπούς και αιτίες.Όλα είναι συμπαντικές δυνάμεις οι οποίες μετεξελίχθηκαν σε ανθρώπινη χαρακτηρολογία και ζωή,αυτές οι συμπαντικές δυνάμεις παραμένουν αναλλοίωτες και αυτές καθορίζουν την ανθρώπινη ζωή και αιτία,απλά έλαβαν την ανθρώπινη μορφή.Η γνώση τους είναι κομβική για την ανθρώπινη ζωή και εξέλιξη.Η γνώση αυτών των συμπαντικών δυνάμεων έρχεται μέσα όχι από αριθμούς ή ταξίδια ανθρώπων αλλά μέσα από διατυπώσεις σχέσεων,συμβάντων,αιτίων και αποτελεσμάτων,όλα αυτά δείχνουν ανθρώπινο τρόπο έκφρασης όμως σε αυτές τις διατυπώσεις κρύβεται όλος ο πλούτος των συμπαντικών δυνάμεων μέρος του οποίου είναι ο άνθρωπος και η γνώση του.

Ας δούμε μερικές από τις περίφημες αυτές διατυπώσεις. «Ο πόλεμος είναι πατέρας όλων». Οι συμπαντικές δυνάμεις διαδέχονται μέσα σε «πολεμικό κλίμα» η μία την άλλη προκειμένου όλες οι κατανομές του όντος να επικρατήσουν έως την τελική εξάντληση όλων των δυνάμεων. «Η ανω οδός και η κάτω οδός μία». Μέσα στο σύμπαν ο δρόμος από την Ιδέα του Όλου έως τον άνθρωπο δεν έχει σημασία εάν έχει καθοδική ή ανοδική φορά (από την Ιδέα προς τον Άνθρωπο ή το αντίστροφο) διότι οι ίδιες δυνάμεις διανέμονται στην πορεία αυτή,η ουσία είναι η πνευματική συναναστροφή με αυτές τις δυνάμεις. «Ο κόσμος αυτός δεν υπήρχε και δεν έγινε από κανένα,το μόνο που υπάρχει είναι το αείζωον πύρ». Μία από τις μεγαλύτερες αφαιρετικές στιγμές της φιλοσοφίας. Ο φιλόσοφος καθαρά ενορατικά διαβλέπει ότι όλα γύρω μας ανάγονται σε μία κεντρική βούληση μιάς πρωταρχικής συμπαντικής δύναμης, η οποία μπορεί να νοηματοδοθεί μέσα από τη λέξη «πύρ». Δεν είναι τυχαίο ότι και η χριστιανική θεολογία ως γλώσσες πυρός δέχθηκε ότι επετεύχθη η γνώση της Πεντηκοστής στους μαθητές.Άρα η Ηρακλείτεια γνώση είναι πέρα από το νού,πέρα από την αίσθηση,πέρα από την προσπάθεια.Είναι εγγενής όπως το πύρ που εμπεριέχεται συλλήβδην στο σύμπαν. Η πυρίζωος Ηρακλείτειος γνώση είναι ήδη μέσα στον κάθε άνθρωπο ως εσωτερική δύναμη συνέχειας του οντολογικού τρόπου του Γίγνεσθαι.Το πύρ αυτό δεν περιμένει τον άνθρωπο διότι συνεχώς καίει και εξελίσσει. Ο άνθρωπος θα πρέπει να συναισθανθεί πόσα πράγματα μπορεί να κατανοήσει και να πράξει εάν αφεθεί στις ευεργετικές συνέπειες του πυρός, οι οποίες αποκαλύπτουν συνεχώς συμπαντικές και ευρύτερα κοσμικές διαδικασίες. Η Ηρακλείτεια γνώση είναι ήδη ως δύναμη αφής του σύμπαντος και των δυνάμεών του μέσα μας.

Από εκεί και πέρα ο φιλόσοφος αφήνει χώρο για την προσωπική αφύπνιση του ανθρώπου μέσα στην άπειρο πορεία του Γίγνεσθαι. Διά της διαλεκτικής οδού και της προσωπικής εξέλιξης. Η φράση ότι δεν μπορεί κανείς να εισέλθει στον ίδιο ποταμό δύο φορές,όλοι οι χαρακτήρες συνεχώς εξελίσσονται και κανείς δεν είναι ίδιος μέσα σε λίγα λεπτά, αποκαλύπτει και άλλες πτυχές της Ηρακλείτειας γνώσεως. Η γνώση στον Εφέσιο φιλόσοφο είναι βαθύτατα εσωτερική αλλά χαρακτηρολογική διότι καθορίζει και τον τρόπο πορείας και πράξης του ανθρώπου.Εάν ο άνθρωπος ανακαλύψει συμπαντικά μυστικά προωθείται βιωματικά προς αυτά σταματώντας να ζεί τη ζωή των πολλών αλλά υιοθετώντας μία ξεχωριστή προσωπική ζωή. Γι αυτό και ο φιλόσοφος εξύμνησε τον ένα  άριστο παρά τους χιλιάδες πολλούς.

Επίσης μέσα από τη διαλεκτική πορεία της γνώσης έχουμε επιτρεπομένη εκτύλιξη φυσικών,ζωτικών και υπαρξιακών σταδίων, τα οποία μπορεί να ποικίλουν μέσα στην ανθρώπινη ζωή. Ο άνθρωπος ανάλογα τη θέση του μέσα στη φύση, τις δυνάμεις οι οποίες νοητικά τον επηρεάζουν, τα δεδομένα των αισθήσεών του,μπορεί να αντιλαμβάνεται κάποιες δυνάμεις και ενέργειες κατά τρόπο τελείως διαφορετικό σε σχέση με κάποιους άλλους.Θα πρέπει όμως όλα τα αντίθετα να συντεθούν διότι εκκινούν από μία κοινή συμπαντική πηγή,αυτό το οποίο έχει ως τρόπο του το πύρ.Αυτή η κοινή συμπαντική πηγή,ο ευρύτατος άπειρος κόσμος ως συσσωρευ τής όλων των συμπαντικών δυνάμεων, προσφέρει τις δυνάμεις του, ο άνθρωπος θα πρέπει να κατανοεί τη γνώση ως σύνθεση,να προσπαθεί τη δική του δύναμη να τη συνθέσει με το άλλο μισό το οποίο κάποιος άλλος το κατέχει. Ώστε η Ηρακλείτεια γνώση είναι προδιατεταγμένη αρμονία η οποία όταν αποκαλυφθεί αποκαλύπτει το άπειρο του σύμπαντος το οποίο ως τράπεζα του Όλου τροφοδοτεί τον άνθρωπο,το νού του και την  αίσθησή του.Λέγοντας όμως ο σκοτεινός φιλόσοφος ότι τα πέρατα της ψυχής είναι άπειρα,εννοεί ότι η γνώση είναι κάτι το δυναμικό,πέρα από κάθε σύστημα και ηθική, το οποίο συνεχώς κινείται έως τη στιγμή κατά την οποία το σύμπαν ως τέτοιο θα προχωρήσει στην ανακατανομή ενός άλλου κόσμου.

Βασίλειος Μακρυπούλιας,δρ.φιλοσοφίας.

Βιβλιογραφία.

1.Ντίλς Χέρμαν, κράντς Βάλτερ, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι,μτφ-επιμέλεια: Κύρκος Βασίλειος,Παπαδήμας, 2011.

2.G.S.Kirk,J.E Raven,M.Schofield, The presocratic philosophers,Cambridge University Press,1983.

3.Θ.Βέϊκος, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1995.