Η Αριστεία του Πατρόκλου.

 Διδάσκοντας  την Αριστεία του Πατρόκλου.

Ιλιάδα, Π, 684-867.

1. Οι πνευματικές  καταβολές της Αριστείας.

Το ηρωϊκό περιβάλλον είναι σταθερά προσανατολισμένο στη μίμηση Θεών: υπό  την έννοια ότι οι ήρωες προσπαθούν να εκμαιεύσουν τις ανώτερες πνευματικές και ψυχικές δυνάμεις τους ώστε να ομοιάσουν στους Θεούς των δυνατικών συμπαντικών δυνάμεων: ο Ήρωας (η ροή του καλού) ρέει ως δύναμις μίμησης του δυναμικού σύμπαντος: ο Ηρακλής είναι η προσωποποίηση αυτής της ροής, όπως εξάλλου ολίγον αργότερα καθιερώθηκε συμβολικά μέσω των Ολυμπιακών αγώνων.

2.Η διαμάχη του Φαίνεσθαι με το Είναι.

Ο Πάτροκλος δεν είναι ο Αχιλλέας. Φαίνεται ότι Είναι κάτι το οποίο δεν Είναι. Το γνωσιολογικό πρόβλημα τίθεται από τον ποιητή: Ποιος είμαι, μέχρι πού ακριβώς φθάνουν οι δυνάμεις μου; Ποια τείχη μπορώ να εκπορθήσω; Τι μπορώ πραγματικά να καταφέρω στη ζωή μου; Εάν θυμηθούμε τον Έγελο (η Ιλιάδα είναι η Γιγαντομαχία περί την ύπαρξιν) ο Πάτροκλος αποτελεί μία γνωσιολογική απόπειρα του Ποιητού να ορίσει τον Εαυτό: μπορώ να είμαι ή  να γίνω κάτι που δεν είμαι: η απάντηση είναι όχι μέσα από το θάνατο του Πατρόκλου. Ο άνθρωπος καταφέρνει και Είναι όταν έχει αυτογνωσία, πολλώ δε μάλλον εκπορθεί τη ζωή και καταφέρνει τα όνειρά του όταν Είναι αυτός που γίγνεται (δεν είναι τυχαίο ότι ο Οδυσσέας ως προσωποποίηση της νόησης που αποκτά συνεπή αληθινό εν τη πράξει εαυτό είναι αυτός ο οποίος διά του Δουρείου Ίππου εκπορθεί την Τροία και φθάνει στο Νόστο του μέσα από ένα τεράστιο ταξίδι αυτογνωσίας).

3.Η σύγκριση με την ιστορία του Δαιδάλου και του Ικάρου.

Το γνωσιολογικό πρόβλημα (σε σχέση με την ύβρη και την «αμαρτωλή» γνωσιολογική ανθρώπινη υπέρβαση) είχε τεθεί μέσα από το μύθο του Ικάρου και του  Δαιδάλου.Ο νέος Ίκαρος δεν εισήκουσε τις συμβουλές του πατρός Δαιδάλου και θέλησε να πλησιάσει την πηγή της γνώσης τον Ήλιο, όμως είχε οικτρό τέλος: ο άνθρωπος έχει όρια στη γνώση του διότι ως μορφικός Εαυτός εμπερικλείεται σε νόμους επιβίωσης και ηθικής μετρότητας. Η αριστεία του Πατρόκλου αποτελεί τη γνωσιολογική προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τα όριά του σε σχέση με τους Άλλους (Έκτορας) τον κόσμο (Τροία) τις ιδέες (Θεοί). Ο πόλεμος είναι η κίνηση προς τη γνώση, όπως το αεροπλάνο κινείται διά της αντιστάσεως του αέρος, παρόμοια ο άνθρωπος ωριμάζει και εξελίσσεται  διά της αντιστάσεως του κινδύνου.Ο Αχιλλέας ως γνωστική πηγή συμβουλεύει τον Πάτροκλο, αλλά η λήθη της προηγουμένης αποκτηθείσης γνώσης (η Εύα και ο Αδάμ επίσης ελησμόνησαν την εντολή του θεού περί των βρώσιν του μήλου  από το δένδρον της γνώσεως του καλού και του κακού) προκαλεί την υπέρβαση και το θάνατο: έως ο άνθρωπος διά των περιπλανήσεων του Οδυσσέως και την σμίλευση των δυνατοτήτων στη θάλασσα του κόσμου να εύρη την επιστροφή στην Ιθάκη της γνώσης και πράξης όπου ανήκει.

4.Ο ρόλος των Ομηρικών παρομοιώσεων και στην αριστεία του Ομήρου.

Ο Πάτροκλος στην Αριστεία του παρομοιάζεται ως δαίμων (θεός) που εχύθη, αλλά και ως λέων. Ο Όμηρος τονίζει την αρχή της γνωσιολογίας η οποία είναι βέβαια κοινή και στους μετέπειτα προσωκρατικούς, στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη αλλά και στους χριστιανούς (ας θυμηθούμε  πόσα παρομοιαστικά ζώα (περιστέρι) υπάρχουν στη ζωή της χριστιανικής εκκλησίας): Ο Άνθρωπος είναι μία κοινή συμπαντική δύναμις αποτελουμένη από τα ίδια συμπαντικά υλικά με θεούς ανθρώπους και ζώα: άρα η αυτογνωσία του Πατρόκλου διά της αριστείας περνά μέσα από την αυτοσυνειδησία του ότι είναι μία κοινή φυσική δύναμις με όλα τα λοιπά φυσικά όντα: Ο Όμηρος απαντά στο ερώτημα του Χάϊντεγγερ: γιατί να υπάρχουν τα όντα: διότι μέσω των όντων ανακαλύπτω όλο το εύρος των αυτοδυνάμεών μου.

5.Ο ρόλος του ποιητού.

Ο ποιητής σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι ο μεσάζων ανάμεσα στα  αόρατα  του ουρανού  και στα ορατά της γής. Ο ποιητής έχει προσημάνει ότι ο Πάτροκλος θα πεθάνει (όταν επισκέφθηκε το Νέστορα και αυτός τον συμβούλευσε να φορέσει την πανοπλία  του Αχιλλέως. Ο ποιητής είναι η εσωτερική φωνή μέσα μας , η τεράστια συμπαντική αυτογνώση μας, η οποία γνωρίζει πότε ερχόμεθα στη γή , πώς πρέπει να ζήσουμε και πότε πρέπει να φύγουμε: είναι η τεράστια αυτογνωσία του Πατρόκλου η οποία όμως νικάται από τα πρέπει του Ήρωος. Γι αυτό και οι αποστροφές του Ποιητού είναι ο εσώτερος αυτομονόλογος του Ήρωος ο οποίος ουσιαστικά αυτογνωρίζει τα πάντα, τα παρελθόντα τα παρόντα και τα μελλούμενα.

6.Οι τρείς φάσεις της «αποκαθήλωσης» του Πατρόκλου.

Α.Στην πρώτη φάση πρωταγωνιστεί ο Θεός Απόλλων ο οποίος πλησιάζει πισώπλατα τον Πάτροκλο , τον αφοπλίζει και τον αποδυναμώνει. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Θεός ο οποίος αποκαλύπτει το Φαίνεσθαι (ο Πάτροκλος δεν Είναι ο Αχιλλέας) είναι ο Θεός της Γνώσης, αλλά της Ηλιακής γνώσης (αποκαλύπτει το ορθόν υπό το Φώς του Ηλίου). Η αρχή του τέλους έφθασε για τον Πάτροκλο: το Φαίνεσθαι δεν αντέχει διότι δεν έχει την αξία του Είναι. Χάνεται στα δώματα του Άδου διότι είναι ένας πρόσκαιρος συμβολισμός της  ροής και τίποτε άλλο. Ο Όμηρος θα προτάξει ως Εαυτό του Είναι τον Οδυσσέα διότι διά του Δουρείου Ίππου συνδύασε το Φαίνεσθαι με το Είναι, και αυτός ο συνδυασμός απετέλεσε την ανθρώπινη προσωπικότητα: ο Πάτροκλος ως Φαίνεσθαι προσπάθησε να αντικαστασήσει  το Είναι του Αχιλλέως: απορρίπτεται: θέλουμε τον ενιαίο ανθρώπινο εαυτό. Ο Δούρειος Ίππος  του Οδυσσέως τον προσφέρει: η Μορφή του ανθρώπου (φαίνεσθαι(δούρειος ίππος) κρύβει  την ουσία του (πνεύμα(πολεμιστές κρυμμένους): αυτός ο Οδυσσέας θα είναι ο Εαυτός (μορφή (φαίνεσθαι)+ουσία (πνεύμα) ο οποίος θα επιστρέψει στην ήδη γνωστή του Πατρίδα.

Β. Στη συνέχεια της δεύτερης φάσης πρωταγωνιστεί ο Εύφορβος ο οποίος χτυπάει τον Πάτροκλο πισώπλατα και αυτός και τον  τραυματίζει στην πλάτη ανάμεσα στους ώμους. Φεύγει όμως αν και ικανώτατος πολεμιστής και δεν αποτελειώνει τον Πάτροκλο. Άρα ο Πάτροκλος πρέπει να σκοτωθεί από τον Έκτορα. Ο Ήρωας ως ξεχωριστή ροή δυνάμεως συναναστρέφεται τους βελτίστους , ζεί με τους βελτίστους , πεθαίνει από αυτούς. Όλα είναι άριστα , με τους αρίστους και υπό των αρίστων γενόμενα. Η Αριστεία εκτυλίσσεται ανάμεσα σε Αρίστους και  λήγει με αυτούς.

Γ.  Στην τρίτη και τελευταία φάση ο Έκτορας δίδει το αποφασιστικό κτύπημα στον Πάτροκλο.Θα πρέπει να προσεχθεί ότι ο Έκτορας ως Άριστος  διά του Αρίστου Πατρόκλου υβρίζει και προετοιμάζει το θάνατό του. Η διαλεκτικότητα της Αριστείας γεννά ζωή και θάνατο, διότι ο Άριστος παράγει ηρωϊσμό και ύβριν, ζωή και θάνατο μόνο σε σχέση με τον Άριστο  και ό,τι αυτό αντιπροσωπεύει και από όποιον αντιπροσωπεύεται.

Ο Απόλλωνας δεν θα μπορούσε να σκοτώσει τον  Πάτροκλο: ήδη το μαντείο των Δελφών βροντοφώναξε: ο Θεός σημαίνει δεν αποφασίζει: η απόφασις αργά και σταθερά περνά στο γενόμενο Ανθρώπινο Υποκείμενο: αιτία ελομένου, θεός αναίτιος (θα υποστηρίξει ο Πλάτων): γεννάται η προσωπική απόφασις, το προσωπικό υποκείμενο, οι θεοί  ως εσωτερική δύναμις γίνονται όλο και περισσότερο σκέψη , συναίσθημα, βούληση, κρύβονται με αυτόν τον τρόπο στο νεοφανές ανθρώπινο Υποκείμενο: ο Απόλλωνας έγινε Εκτόρειος Γνώση,  η γνώσις η οποία εκίνησε τη  χείρα του Τρωός Ήρωος και εσκότωσε τον Πάτροκλο: αυτό αρκεί: ήλθε η ώρα του Ανθρώπου: ο οποίος αυτός πρέπει να διακρίνει το Φαίνεσθαι από το Είναι και να  σκοτώσει το πρώτο χάριν του δευτέρου: το ίδιο δεν θα είπει και η καινή διαθήκη, ήλθε ή ώρα του ανθρώπου θα φωνάξει ο Ιησούς, ο οποίος ενώ μπορούσε να φέρει λεγεώνες αγγέλων και να τον σώσουν από το μαρτύριο του σταυρού, δεν έκανε τίποτε:  διότι ο άνθρωπος έπρεπε να στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις: αυτό εξάλλου είναι και το μεγάλο επιμύθιο της Αριστείας του Πατρόκλου: η Αριστεία έγκειται στη διάκριση του Φαίνεσθαι από το Είναι, στη Γνώση του φαινομένου  και του νοουμένου και στη βούληση επιλογής ως πράξις του Είναι της αληθείας ως προσώπου και στάσεως ζωής.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος