περί του κειμένου της εκθέσεως: οι αρετές του κειμένου.

 

Κειμενικές λειτουργίες.Οι βασικές  λειτουργίες που αναγνωρίζονται σε κάθε κείμενο(DeBeaugrande,  R., Dressler, W. 1981:5, Αρχάκης 2005:59-63, Ματσαγγούρας 2001:47), ανεξαρτήτως του είδους και του στόχου του,είναι:

α) Η συνοχή (cohesion): αναφέρεται στους γραμματικούς τρόπους σύνδεσης των δομικών στοιχείων του κειμένου. Γενικότερα αφορά στα ποικίλα γλωσσικά μέσα, με τα οποία οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να αποτελέσουν μεγαλύτερες ενότητες λόγου.

β) Η συνεκτικότητα (coherence): αναφέρεται στις εννοιολογικές συνδέσεις των δομικών στοιχείων, τις οποίες προβάλλει στον αναγνώστη το κείμενο. Είναι η αλληλουχία σημασιών, που καθιστά ένα κομμάτι λόγου κατανοητό ως κείμενο.

γ) Η προθετικότητα (intentionality): είναι οι γενικότερες πεποιθήσεις, στάσεις και επιδιώξεις του δημιουργού (Μπαμπινιώτης 1984: 123). Η κωδικοποίηση ενός μηνύματος, η γλωσσική του δόμηση έχει ως σκοπό την αποκωδικοποίησή του από τον αναγνώστη στον οποίο απευθύνεται. Επομένως, η προθετικότητα είναι ο παράγοντας που μας υποδεικνύει ότι ο πομπός ενός κειμένου (προφορικού ή γραπτού) έχει συνειδητή πρόθεση επίτευξης συγκεκριμένων στόχων με την  παραγωγή του κειμένου του, δηλαδή η προθετικότητα αναφέρεται στην επικοινωνιακή λειτουργία και το μήνυμα που έχει κατά νου ο συγγραφέας.

δ)  Η πληροφορικότητα (informativity): είναι ο παράγοντας που μας υποδεικνύει ότι, για να είναι αποδεκτό ένα κείμενο, πρέπει να περιέχει καικαινούριες πληροφορίες για συγκεκριμένους αποδέκτες και, δηλαδή η πληροφορικότητα αναφέρεται στον τρόπο και στο βαθμό που το κείμενο επαληθεύει ή διαψεύδει τις κειμενικές προσδοκίες του αναγνώστη.

ε)  Η καταστασιακότητα (situationality): είναι ο παράγοντας που μας υποδεικνύει ότι, για να είναι αποδεκτό ένα κείμενο, πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στην εξωκειμενική περίσταση επικοινωνίας και σε ό,τι ερμηνεύεται με βάση την περίσταση αυτή, δηλαδή η καταστασιακότητα αναφέρεται στο χειρισμό των συνθηκών της επικοινωνίας από το συγγραφέα.

στ) Η διακειμενικότητα (intertextuality): είναι το στοιχείο που μας υποδεικνύει ότι τόσο ο πομπός όσο και ο δέκτης, κατά την παραγωγή και ερμηνεία ενός κειμένου, ανακαλούν τη γνώση που διαθέτουν για άλλα ομοειδή κείμενα, εφόσον το κάθε παραγόμενο κείμενο μπορεί να ενταχθεί  σε μια ευρύτερη κατηγορία κειμένων. Μεταξύ ομοειδών κειμένων παρατηρείται συσχετισμός μορφής - περιεχομένου. Επομένως, ο πομπός και ο δέκτης αναγνωρίζουν την παρουσία στοιχείων από τα προηγούμενα ομοειδή  στο παραγόμενο κείμενο. Με αυτή την έννοια η διακειμενικότητα μπορεί να συσχετιστεί με τη διαλογικότητα– όρος που έχει επινοηθεί κατά βάση για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας από τον Μπαχτίν– και συνιστά ένα από τα σπουδαιότερα ζητούμενα στη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος: οι μαθητές / οι μαθήτριες ανακαλούν το εμπεδωμένο γνωστικό τους υλικό και το συσχετίζουν κριτικά με το προσφερόμενο κείμενο ή / και το αναπαράγουν δημιουργικά στο δικό τους κείμενο.

ζ) Η σποδεκτότητα (acceptability): αναφέρεται στη δυνατότητα του παραλήπτη ενός κειμένου να αναγνωρίζει σε αυτό έναν ή περισσότερους συνεπιδρώντες παράγοντες από όσους αναφέρθηκαν πιο πάνω, ώστε να δικαιολογήσει αν και γιατί τα γλωσσικά στοιχεία που προσλαμβάνει έχουν ενότητα και νόημα, αποτελούν δηλαδή κατανοητό κείμενο. Η λειτουργία της αποδεκτότητας, μέσω της οποίας ο δέκτης είναι σε θέση να κατανοήσει και να δικαιολογήσει τη λειτουργία των γλωσσικών επιλογών του πομπού στο πλαίσιο των άλλων κειμενικών λειτουργιών ( που προσδιορίζουν την πρόθεση του πομπού, το κειμενικό είδος, στοιχεία δομής κ.α.) είναι σημαντική για την κριτική ανάγνωση ενός κειμένου, άρα έχει και κεφαλαιώδη σημασία για το γλωσσικό μάθημα, εφόσον συνδέει τον κριτικό στοχασμό με τη δημιουργικότητα, που αποτελούν βασικές έννοιες του Προγράμματος Σπουδών για το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας.

               Γ. Κειμενικές δεξιότητες. Με βάση τα παραπάνω οι μαθητές/οι μαθήτριες  πρέπει να ασκηθούν, κατά τη διδακτική πράξη, στο να αποκτήσουν βασικές κειμενικές δεξιότητες, προκειμένου να είναι σε θέση να κατανοήσουν σε βάθος ένα ή περισσότερα κείμενα αναφοράς, αλλά και να παραγάγουν ένα αποτελεσματικό κείμενο, το οποίο να ανταποκρίνεται στις τυπικές συμβάσεις του ζητούμενου είδους, ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση. Ειδικότερα, για να είναι σε θέση αφ’ ενός να κατανοούν κριτικά ένα κείμενο και αφ’ ετέρου να παράγουν δημιουργικά  το δικό τους κείμενο, πρέπει οι μαθητές / οι μαθήτριες να μπορούν να διακρίνουν και να αξιολογούν:

-        το θέμα του κειμένου ∙

-        τη θέση που διατυπώνει ο πομπός επί του θέματος που πραγματεύεται ∙

-        τις λειτουργίες της γλώσσας του κειμένου ∙

-        τις επιλογές του πομπού σε γραμματική, συντακτικό, λεξιλόγιο ∙

-        τα σχήματα λόγου, με τα οποία τονίζονται νοήματα και ιδέες ∙

-        τα μέσα και τους τρόπους πειθούς που επιστρατεύει ο πομπός ∙

-        τους μηχανισμούςπου ρυθμίζουν τη γλωσσική επικοινωνία σε κάθε δημιουργική της έκφανση (συνειδητή επανάληψη στοιχείων ή  ελλειπτικότητα λόγου, επιτονισμός και προβολή / εστίαση στοιχείων,  δείξη, αναφορά,  άμεση ή έμμεση προσέγγιση της πληροφορίας,  περιγραφική ή βιωματική εκφορά της,  τροπικότητα κ. ά.)∙

-        τους δείκτες λόγου που οργανώνουν τη συνοχή του κειμένου ∙

-        την οργάνωση του λόγου σε επίπεδο παραγράφου ∙

-        την αλληλουχία των νοημάτων ανάμεσα στις παραγράφους και τις νοηματικές σχέσεις με τις οποίες συνδέονται ∙

-        τους αποδέκτες που έχει η επικοινωνία ∙

-        την περίσταση της επικοινωνίας (καταστασιακό πλαίσιο) ∙

-        την ύπαρξη και υπόρρητων νοημάτων ανάλογα με την πρόθεση του πομπού και το είδος του κειμένου (π.χ. πολιτικό κείμενο, διαφημιστικό μήνυμα) ∙

-        το είδος του κειμένου γενικά (αφηγηματικό, μη αφηγηματικό) και το ειδικό κειμενικό είδος με τις τυπικές συμβάσεις που το χαρακτηρίζουν ανάλογα με το σκοπό που επιδιώκει να πραγματοποιήσει ∙

-        τον συσχετισμό του κειμένου, τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς το περιεχόμενο, με άλλα ομοειδή κείμενα .