H Mικρασιατική καταστροφή μέσα από τη λογοτεχνία.

 

Αναμφίβολα η Μικρασιατική άφησε ανεξίτηλα τα αποτυπώματά της στην ψυχή του διαχρονικού Ελληνισμού. Όμως ο πόνος στην ψυχή, γρήγορα μεταλλάχθηκε σε σκέψεις, ιδέες, θέληση για ζωή, τέχνη, δημιουργία. Ο Ελληνισμός είναι η διαλεκτική του πόνου και του νόστου, από τον Οδυσσέα έως το Σολωμό και το Σεφέρη. Ο Μικρασιατικός πόνος, ο ξεριζωμός από τις απέναντι Πατρίδες, μετουσιώθηκε σε υψηλής αξίας τέχνη, σε λόγου τέχνη όπου τα μηνύματα αγκαλιά με την καλλωπισμένη έκφραση, υπηρετούν τριττό σκοπό: δεν πρέπει οι Νεοέλληνες να ξεχάσουν, η Μικρασιατική Γή συνεχώς πρέπει να μας ομιλεί, πάντα η Μητέρα Ελλάδα επιβάλλεται να ονειρεύεται τα χαμένα παιδιά της, να τα αναπολεί. Πράγματι η Μικρασιατική καταστροφή έγινε εφαλτήριο παραγωγής εξαιρετικής λογοτεχνίας, ποιητικής και πεζής, η οποία εκπαιδεύει, θυμίζει, αναπολεί και ονειρεύεται.

 

1.Γιώργος Σεφέρης: « Περάσαμε κάβους πολλούς…».

 

Ως νέος Όμηρος ο βραβευμένος Έλληνας ποιητής σε αυτό το ποίημά του παρουσιάζει τους Μικρασιάτες πρόσφυγες ως Οδυσσείς στο πέλαγος, το οποίο δίδει το νόστο της Μητέρας Ελλάδος (…περάσαμε κάβους πολλούς, πολλά νησιά, η θάλασσα που φέρνει την άλλη θάλασσα…). Η επιλογή είναι κίνηση, η θάλασσα πάντα κινεί προς την Πατρίδα, ο Οδυσσέας πάντα θα νικά και θα προχωρεί: μετεμψύχωση του Βασιλέως της Ιθάκης οι Μικρασιάτες ξεριζωμένοι νοιώθουν όπως και ο υιός του Λαέρτη ένοιωθε στο νησί της Καλυψούς: πικραμένοι, αδικημένοι, αθώοι που σήκωσαν στις πλάτες ασύμμετρο ιστορικό βάρος (…δυστυχισμένες γυναίκες, κάποτε με ολολυγμούς κλαίγανε τα χαμένα τους παιδιά…).

Όπως και να είναι όμως η Μικρά Ασία αναδίδει το συναίσθημα της ζεστής Πατρίδας η οποία χάθηκε τόσο άδικα και ανιστόρητα. Πέρα από αυτή, έστω και αν ο προορισμός είναι η Μητέρα Ελλάδα, το ταξίδι θυμίζει περιπλάνηση και ο Σεφέρης το γνωρίζει αυτό (…αράξαμε σε ακρογιαλιές, γεμάτες αρώματα νυχτερινά…). Όλα αγγίζουν μεθυστικά τις αισθήσεις όμως είναι χαρά πρόσκαιρη, όλα επιστρέφουν στην πικρή ανάμνηση, η Πατρίδα χάθηκε ( …αφήνανε στα χέρια τη μνήμη μιάς μεγάλης ευτυχίας).

 

2.Κωστής Παλαμάς: «Ανατολή».

 

Ο Παλαμάς σε αυτό το έξοχο ποίημά του θρηνεί για το ότι χάθηκε μέρος και κομμάτι, το πιο υγιές, από τη Μητέρα Ελλάδα, το ονομάζει Ιωνία, για να μας θυμίσει ότι  έφυγε από τη Μητέρα Ελλάδα ένα από τα αγαπημένα της παιδιά. Το όνομα Ιωνία δεν είναι τυχαίο, θυμίζει Θαλή, θυμίζει φιλοσοφία, θυμίζει Όμηρο. Έρχονται στο μυαλό μας όλοι οι Ελληνικοί τρόποι μέσα από τους οποίους προχώρησε ο Άνθρωπος, ο Νούς, η Τέχνη, ξύπνησε ο κόσμος και δεν ξαναγύρισε στην αγριότητα, αλλά έγινε πολύτροπος και έβαλε στόχους. Ο Παλαμάς παντρεύει την Μικρά Ασία με την Κνωσό (…από την Κνωσό ως την Πέργαμο…) , για να υποστηρίξει ότι η Ελλάδα είναι Ένα, αδιάσπαστο όλον δημιουργίας και προόδου. Επίσης με αυτόν τον τρόπο φαίνεται πόσο σημαντικό κομμάτι εχάθη στη Μικρασιατική καταστροφή, κομμάτι πνεύματος και πολιτισμού. Ο ποιητής θρηνεί για τη Μίλητο (…η Μίλητος δεν είναι πια καμάρι της Ιστορίας…) ο στίχος του πονάει πολύ με την αλήθεια που προσφέρει: όσο η Μικρά Ασία παρέμενε στην αγκαλιά της Μητέρας Ελλάδος, θήλαζε από το πνεύμα της και τον πολιτισμό της, αναπτυσσόταν, τώρα δεν πρόκειται να προχωρήσει πνευματικά και πολιτιστικά, η Μικρά Ασία φαίνεται ως αδιάσπαστα δεμένη με τον Ελληνικό Πολιτισμό και την Αξία του στο χρόνο.

 

3.Οδυσσέας Ελύτης: «Μικρή πράσινη θάλασσα».

 

Ο ποιητής, αυτός ο μεγάλος μεσάζων ανάμεσα στον πλάστη Ουρανό και την καταδεκτική Γή, αλλάζει το χρώμα της θάλασσας: το ζωγραφίζει πράσινο, μας θυμίζει τη Φύση που συνεχώς κινείται, τη Φύση η οποία διαρκώς μοιράζει δυνάμεις και διαμορφώνει πρόσωπα και συνειδήσεις. Ο Ελύτης θέτει την Μικρασία να δέχεται την κίνηση της κινούσης τα πάντα Φύσης, μεταπλάθει τα πάντα σύμφωνα με την κίνηση, το νερό κινείται και προσφέρει ιδέες και αξίες και συναισθήματα. Τελικά η Ανθρώπινη Ψυχή γίνεται πράσινη Θάλασσα, η δύναμις μέσα μας η οποία μας κινεί και μας διαμορφώνει, ο Ποιητής αυτή τη δύναμιν  θέλει να την στείλει στην Ιωνία (…να σε στείλω σχολείο στην Ιωνία…) να αποκτήσει την ενόραση των απείρων δυνάμεων, αυτών που τόσο απλόχερα μοιράστηκαν από τους Θεούς στη Γή της Μικρασίας (…να μάθεις μανταρίνι και άψινθο…). Αυτή η Γνώση είναι και η μεγαλύτερη, η Γνώση η οποία κρύβεται σε κάθε ευλογημένο Τόπο. Η Γή δεν έχει αξία μόνο για ό,τι φανερώνει, αλλά και για όσα κρύβει, κάπως έτσι θα σκέφθηκε το όλο θέμα ο Εφέσιος όταν ανεφώνησε: « η Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί». Τόσα κρύβει η ευλογημένη Γή της Εφέσου, της Μιλήτου, της Ιωνίας, έμμεσα θρηνεί ο Ελύτης για όσα μυστικά έχασαν πλέον τα Ελληνόπουλα τα οποία ποτέ πλέον δεν πρόκειται να μεθέξουν του ζειδώρου ύδατος αυτής της Γής.

Η Σμύρνη στον Ελύτη αποκτά τις διαστάσεις που έδωσε κάποτε ο Περικλής στο «κλεινόν άστυ», είναι αυτή που φιλοξενεί τα «Κύριε Ελέησον και τα Δόξα σοι», τη μεγάλη εξέλιξη του πνεύματος και την τεράστια πνευματική παράδοση, αυτή που έθρεψε τη Δύση, επίσης γενεές επί γενεών. Ο Ελύτης ζωοποιεί το κάθε τι στη μαγική και πνευματώδη γή της Μικρασίας: όλα είναι μορφή και ύλη, πνεύμα και ύλη, οι πέτρες κρύβουν το πνεύμα των αιώνων  μέσα τους (…κομμάτια πέτρες τα λόγια των θεών…), οι πέτρες ρούφηξαν την αύρα των σοφών και την αντανακλούν στον Άνθρωπο (…κομμάτια πέτρες τα αποσπάσματα του Ηρακλείτου…). Η Μικρασία αποκτά τις πραγματικές διαστάσεις στον Ελύτη, είναι διαρκώς φορέας δυνάμεων οι οποίες μεγαλώνουν και εξελίσσουν τον άνθρωπο.

 

4. Άγγελος Σημηριώτης: «Σμύρνη».

 

Ο Ποιητής παρουσιάζει τη Σμύρνη σαν μία ωραία κοπέλα της οποίας το κορμί λαμπάδιασε (…καλή μου όταν λαμπάδιασε το ωραίο κορμί σου…). Μπορούμε να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη, η ουσία είναι μορφή και ύλη, η Σμύρνη έχει ωραία μορφή και ύλη, περιέχον και περιεχόμενο, μέσα της κρύβει πάμπολλά μυστικά, είναι ωραία και για όσα δείχνει και για όσα υπονοεί. Η Σμύρνη δεν σκλαβώνεται, τίποτε δεν μπορεί να την υποτάξει, για αυτό και γνωρίζει την ολική καταστροφή, δεν γινόταν να εξουσιασθεί από κανέναν, μόνον να εξαφανισθεί. Ποιος θα μπορούσε να ελέγξει το πνεύμα και της Τέχνης της Βασίλισσας της Ανατολής; Δυστυχώς η πανέμορφη αυτή Κόρη γνώρισε την τελεία εγκατάλειψη(…δεν ευρέθη Θεός να σου σταθεί, ούτε άνθρωπος εσένα…). Η ιστορία επαναλαμβάνεται θα πεί κανείς: Μόνη της έμεινε η Πόλη, μόνη της και η Σμύρνη, βίωσαν το δικό τους μοναχικό και απαίσιο θάνατο. Όμως η εξαφάνιση της Σμύρνης σηματοδότησε και την απαρχή της βαρβαρότητας, οι άνθρωποι πλέον δεν θα σέβονται τίποτε αφ΄ής στιγμής δεν σεβάσθηκαν την Ωραία αυτή Κόρη (…γιατί οι άνθρωποι ήταν θεριά, και ο Θεός έλειπε στα ξένα…). Πόσο προφητικός είναι ο Ποιητής, πόσο προφητική για το μέλλον είναι η πτώση της Σμύρνης και τα μηνύματα τα οποία από εκεί αναφύουν πόσο διαχρονικά είναι.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.