Συμβολή στην κατανόηση της Οδύσσειας. Από την τριτοπρόσωπη αφήγηση στην πρωτοπρόσωπη εξομολόγηση.

 

Η Οδύσσεια είναι η μεταφορά τόσων πολλών και σημαντικών συμπαντικών δυνάμεων από το σύμπαν, τον ανοικτό κόσμο, προς τον Άνθρωπο. Εάν προσέξουμε θα διαπιστώσουμε ότι συνολικά στο έπος η δύναμις του Όλου (Δίας) η Σοφία του Όλου (Αθηνά) και τα μηνύματα αυτών (Ερμής) μεταφέρονται και καθίστανται κτήμα του Οδυσσέως, του καινού Ανθρώπου του προοιωνίζοντος τον Ελληνικό Λόγο.

Αυτή η κίνηση σε μορφολογικό επίπεδο επιτυγχάνεται από την πορεία της τριτοπρόσωπης αφήγησης προς την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μία παρατήρηση η οποία σηματοδοτεί τη στροφή του Ποιητού από το αχανές σύμπαν και τις θείες δυνάμεις του προς την εστερικοποίηση και πραξιακή υιοθέτηση αυτών από το Οδυσσεϊκό Υποκείμενο. Πράγματι 20 περίπου από τις 24 ραψωδίες παραδόθηκαν σε γ΄πρόσωπο ενώ οι υπόλοιπες σε α΄πρόσωπο: σε α΄πρόσωπο είναι γραμμένοι οι Απόλογοι του Οδυσσέα στη νησί των Φαιάκων όπου ο Ήρωας Βασιλέας της Ιθάκης θυμάται τις περιπέτειές του, τις οποίες και εξιστορεί στον Αλκίνοο, στην Αρήτη και στους λοιπούς Φαίακες.

Έχοντας όμως κατά νού τα όσα ενδιαφέροντα αναφέρει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του, αναφερόμενος στα έπη και την επική ποίηση, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η Οδύσσεια δεν είναι σημαντική τόσο ως γραπτό και αναγνωστέο κείμενο όσο ως κείμενο απαγγελίας. Από τα τρία είδη κειμένου του Αριστοτέλους (ακουστικά, αναγνωστέα, θεατρικά) η Οδύσσεια είναι σημαντική ως ακουστικό κείμενο κατόπιν απαγγελίας. Αυτό ας το μεταφέρουμε στην παρατήρησή μας για την πρωτοπρόσωπη και τριτοπρόσωπη αφήγηση: Αυτοί οι οποίοι απήγγειλαν την Οδύσσεια, αυτοί οι οποίοι εδημιούργησαν τα πρόσωπο του Ανθρώπου Οδυσσέα (ως πολυτρόπου, πολυπείρου, ευστρόφου, έχοντος Νόστο) είδαν τον Άνθρωπο-Οδυσσέα και από την πλευρά των Συμπαντικών δυνάμεων (γ΄πρόσωπο) αλλά και από την πλευρά του αυτοσυνειδητοποιημένου Υποκειμένου Οδυσσέως (α΄πρόσωπο).

Βλέποντας τον Άνθρωπο-Οδυσσέα από την πλευρά των συμπαντικών δυνάμεων ωμίλησαν εκ μέρους των συμπαντικών δυνάμεων για τον Άνθρωπο: το σημείο αυτό είναι σημαντικότατο και είναι κρίμα πραγματικά το ότι η γερμανική ειδικά βιβλιογραφία περιορίσθηκε σε μία απλή και φιλολογική καταγραφή του γ΄προσώπου: Η Οδύσσεια αποτελεί προσπάθεια φωτισμένων ανθρώπων να προσαρμόσουν συμπαντικές δυνάμεις επάνω σε εικόνες και μορφές Ανθρώπων οι οποίοι ως Ήρωες ρέουν συμπαντικής δύναμης: το γ΄πρόσωπο σημαίνει ότι ο Άνθρωπος θεάται εκ μέρους του όλου, ο Άνθρωπος βλέπεται υπό το πρίσμα σημαντικών συμπαντικών δυνάμεων οι οποίες τον ετοιμάζουν ώστε να τις υιοθετήσει και να εξελιχθεί και πνευματικά και αξιολογικά: όταν λοιπόν ο Δίας και η Αθηνά συζητούν για τον Οδυσσέα (σε γ΄πρόσωπο φυσικά) βλέπουν το Βασιλέα της Ιθάκης υπό το πρίσμα του Κόσμου και των δυνάμεών του.Αυτές οι συμπαντικές δυνάμεις της σοφίας, του νόστου, της γνώσης και της βούλησης της επιστροφής, επιλέγουν μέσα από το γ΄ενικό πρόσωπο τον Οδυσσέα ως τον Άνθρωπο ο οποίος πρώτος αυτός θα αφομοιώσει συγκεκριμένες συμπαντικές δυνάμεις ώστε να επιστρέψει στην Πατρίδα του, στο Συμπαντικό Τόπο του. Το γ΄πρόσωπο καταδεικνύει ότι το Σύμπαν ερευνά τους ανθρώπους, τους μοιράζει απλόχερα τις δυνάμεις του, τους παρατηρεί και συνεχώς τους προετοιμάζει για κάτι μεγάλο: αρκεί ο Άνθρωπος να καταστή (όπως ο Οδυσσέας) δοχείον δεκτικής χάριτος, ικανός να προχωρήσει προς τη μεγάλη Ιθάκη.

Έρχεται όμως η στιγμή των Απολόγων, του α΄ενικού προσώπου, της μεγάλης αυτοσυνειδησίας: Το α΄ενικό πρόσωπο σηματοδοτεί τη μεγάλη στιγμή των Ομηρικών επών, του μεγάλου Υπαρξιακού Οικοδόμου, του Ομήρου: Ο άνθρωπος εσωτερικοποιεί τις συμπαντικές δυνάμεις που του αναλογούν, τις βιώνει, τις καθιστά κτήμα του, και όταν έλθη η κατάλληλη στιγμή τις ενθυμείται: η στιγμή των Απολόγων του Οδυσσέως, όπου ενώπιον των Φαιάκων ενθυμείται ο Βασιλεύς της Ιθάκης τις περιπέτειές του, ισοδυναμεί με την Πλατωνική ανάμνηση, ισοδυναμεί με την συμπαντική πορεία η οποία έχει δύο πορείες: μία βιωματική και μία αναμνησιακή: βιώνω όσα μπορώ να θυμηθώ, θυμάμαι όσα μπορώ να βιώσω: το α΄πρόσωπο σηματοδοτεί τη γένεση του συμπαντικού ανθρωπίνου προσώπου, το οποίο όχι μόνον εσωτερικοποίησε τις πολύ συμπαντικές δυνάμεις που του αναλογούν, αλλά τις έζησε και τις θυμάται.

Άρα οι Απόλογοι του α΄ενικού προσώπου γεννούν το Πρόσωπο, την Ύπαρξη, ως συνειδητή αυτοτελή συμπαντική συνέχεια, γεννάται ο  Άνθρωπος ο οποίος ενθυμείται, βιώνει, στοχεύει, εξομολογείται, έχει συνειδητό Εγώ, προχωρεί στο δρόμο του. Η στροφή του Ποιητή στους Απολόγους προς το α΄πρόσωπο σηματοδοτεί την αυτοσυνειδητοποιητική γένεση του Ανθρωπίνου προσώπου, το οποίο καταλαβαίνει ως δικά του πάθη όσα πέρασε, ως δικά του βιώματα όσα έζησε, ως δικό του Νόστο το Νόστο που επιδιώκει. Εμείς δυστυχώς, υπερασφαλισμένοι μέσα στο χρόνιο Εγώ μας, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την εκπληκτική τίκτουσα αυτή στιγμή του Ομήρου: δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι η στροφή των Απολόγων προς το α΄ενικό πρόσωπο αποκόπτει τον Άνθρωπο από την Ηγεμονία της απλής οντολογικής συνέχειας, ο άνθρωπος αποκτά συγκεκριμένη ύπαρξη συμπαντικής συνεχείας την οποία πλέον αυτός ελέγχει ως ξέχωρο Εγώ: σκέπτεται, θυμάται, πράττει και ελπίζει, νοστίζει και επιστρέφει. Εν αρχή ήν η πράξις όπως αυτή προχωρεί μέσα από τη δύναμη του Διός, τη Σοφία της Αθηνάς και το μήνυμα του Ερμού.

Πολλά χρόνια αργότερα ο Πλάτωνας αυτό το υποκείμενο θα το τοποθετήσει στον κόσμο των Ιδεών (λές και ο Όμηρος δεν έτεξε τον Οδυσσέα μέσα από τον Όλυμπο ο οποίος μετεξελίχθηκε στον Πλάτωνα σε κόσμο των Ιδεών) και θα ορίσει ως κύρια λειτουργία του την ανάμνηση (αυτή η οποία σε α΄ενικό πρόσωπο αποθεώνεται στους Απολόγους όπου ο Οδυσσέας περνά από το μύθο στο λόγο μιάς και θυμάται ό,τι πέρασε, άρα θυμάται σημαίνει ότι αναμιμνήσκει με ανθρώπινους όρους άρα η στροφή προς το α΄πρόσωπο σηματοδοτεί τη γένεση του ανθρωπίνου Λόγου υπό την έννοια ότι ο άνθρωπος πλέον βλέπει τα πάντα από το δικό του πρίσμα λογικοποιώντας το πάν.

Πολλά χρόνια αργότερα ο Αριστοτέλης στα Μεταφυσικά θα ορίσει τον άνθρωπο ως ουσία σύνολο μορφής και ύλης: αυτό όμως συμβαίνει και στους Απολόγους μέσα από την αφήγηση σε α΄πρόσωπο: ο Οδυσσέας αποκτά μορφή συνειδητοποίησης ότι αυτός έπραξε όσα έπραξε στη Σκύλλα, στον Πολύφημο και στις άλλες μυθικές οντότητες οι οποίες πλέον υπό το πρίσμα του α΄προσώπου καθίστανται λογικές δυνάμεις ανθρωπίνης προόδου εάν συνειδητοποιηθούν και ξεπερασθούν. Ο Οδυσσέας αποκτά ύλη διότι συνειδητοποίησε ότι οι σύντροφοί του χάθηκαν άρα είναι σημαντικό ότι ενυπάρχει ως σώμα, εξάλλου ως σώμα θέλει να φύγει από την Καλυψώ, αυτό το θνητό σώμα τον κάνει να διαχωρίζεται από την αθάνατη θεά και να θέλει την όμοια και θνητή Πηνελόπη. Το α΄πρόσωπο γεννά την ανθρώπινη Οδυσσεϊκή ουσία ως σύνολο μορφής και ύλης επάνω στη συμπαντική κίνηση τηση θάλασσας κίνησης του Όλου.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, δρ.φιλοσοφίας.