Η έννοια της ευτυχία στην Ελένη του Ευριπίδου.

 

Τίτλος: Η  έννοια της ευτυχία στην Ελένη του Ευριπίδου.

1.Hγένεση του ειδώλου της Ελένης.

Ο Ευριπίδης στην τραγωδία του «Ελένη» θέτει την Ελληνίδα Ηρωΐδα στον πρόλογο του έργου να αμφισβητεί την θεία καταγωγή της: «μία φήμη αναφέρει ότι είμαι κόρη του Δία» (στίχος 20). Η λογικότητα του ανθρώπου κατανοεί ότι ο άνθρωπος φέρει συμπαντικές δυνάμεις που πρέπει να λογικοποιηθούν και να ηθικοποιηθούν όμως αντιστέκεται στην παθητικότητα αυτής της ανάγκης. Η άλογη υποδούλωση στη θεία καταγωγή φέρει την ανάγκη της εξάρτησης και τελικά η Ελένη υποπίπτει στην τύχη να αποτελεί πιόνι στα χέρια του Δία. Ο Ευριπίδης μέσα από το έλλογο υποκείμενό του υψώνει τον Άνθρωπο υπεράνω της ανάγκης και της τύχης που αυτή φέρει: η Ελένη ερευνά πραγματικά ποιος είναι ο πατέρας της, είναι ο Τυνδάρεως, η ανάγκη ως δύναμη καταγωγής και κληρονομικών προδιαθέσεων ηρεμεί: μένει να αντιληφθεί η ηρωΐδα η τύχη που ξεδιαλύνει τις δυνάμεις της ανάγκης ποιες δυνάμεις της έχει κατανείμει. Η τύχη δεν είναι ούτε δυστυχία ούτε ευτυχία μέχρι τη στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος θα προσανατολισθεί ώς δύναμις νόστου και επιστροφής στην Πατρίδα.

Ο Ευριπίδης προλογίζει τον Επίκουρο ο οποίος θεωρεί ώς ευ-τυχία την διά της φιλοσοφίας ξεκαθάριση της ψυχής από τα πάθη: για τους Έλληνες φιλοσόφους μέγιστο πάθος εμμένει η παραμονή στο ψεύδος. Ψεύδος καταγωγής, πορείας και σκοπού. Ο Ευριπίδης το ξεκαθαρίζει αυτό στην Ελένη: η Ελένη απεγνωσμένα προσπαθεί να εύρη σειρά στα πάθη της ώστε να κατανοήσει ποιες θείες δυνάμεις την επισκέφθηκαν ώς ανάγκη που έφεραν πόνο ώστε να κατανοήσει ποια κομμάτια πόνου της δόθηκαν από το μαχαίρι της τύχης που μοιράζει τα φέροντα της ανάγκης. Ο Ευριπίδης συναντά τον Επίκουρο όταν ξεδιαλύνει το φαίνεσθαι και το Είναι, διότι στην αλήθεια του Είναι στηρίζεται τελικά η ευ-τυχία. Η Ελένη γνωρίζει από τον Ερμή την Ιστορία της δικής της αληθείας: Ο Πάρις εκλήθη να προσφέρει το αέθλιον μήλο επιλέγοντας ανάμεσα στη Σοφία (Αθηνά) Ροή (Ήρα) και Έρωτα (Αφροδίτη): η επιλογή του Έρωτος φανερώνει ότι η απομόνωση του Έρωτος από τη Σοφία και τη Ροή προκαλεί τον πόλεμο της ύπαρξης η οποία ερευνά το Ωραίο του Εαυτού της: η Ροή Ήρα κατασκευάζει το είδωλο της Ελένης και η συμπαντική δύναμη της Ροής μεταφέρει την ανάγκη του  πολέμου η οποία προκαλεί δυσ-τυχία σε Έλληνες και Τρώες. Άρα η κακή τύχη προέρχεται όταν οι συμπαντικές δυνάμεις διαχωρίζονται και η ανάγκη τις φέρει εμπολέμως και ανάλογα τις μοιράζει η τύχη. Ο Ευριπίδης το ξεκαθαρίζει: «στου Σκαμάνδρου έχουν χαθεί πολλές ψυχές» (στίχος 65). Η κακή λοιπόν τύχη διαμοιράζει εκείνες τις δυνάμεις της ανάγκης οι οποίες δεν πρεσβεύουν τη Σοφία και τον Έρωτα ώς συνεκτικές δυνάμεις αλλά ώς ατομικές δυνάμεις ατομικής ικανοποίησης, όπως συνέβη στην περίπτωση του Πάρι.

2.Η τραγικότητα ώς έρευνα για την ευ-τυχία.

Η ευ-τυχία ξεκινά από τις συμπαντικές καταβολές του ανθρώπου, ο άνθρωπος όμως δεν πρόκεται να ανακαλύψει το εύρος των δυνάμεων οι οποίες διά της ανάγκης μεταφέρονται και διά της τύχης διαμοιράζονται εάν μέσα από την τραγικότητα δεν αυτομηδενισθεί.

Ο Κίρκεγγωρ, ο εισηγητής της έννοιας της αγωνίας, στο ομώνυμο έργο του θα διακηρύξει ότι η θρησκευτική πίστη είναι αυτή η οποία λυτρώνει από την αγωνία. Θα συζητήσουμε το συναίσθημα της αγωνίας ως το συναίσθημα εκείνο το οποίο επιφέρει τη γνώση της ανάγκης και της μοίρας: ο άνθρωπος έχει αγωνία όταν συναισθάνεται ότι του μεταφέρονται διά της ανάγκης των θεών μερίδια τύχης τα οποία θα πρέπει να τα διαχειρισθεί. Η ανάγκη και η τύχη είναι η γλώσσα των θεών με την οποία επικοινωνούν με τους ανθρώπους διαμοιράζοντάς τους τις δυνάμεις της ανθρωπίνης συνεχείας. Πρίν όμως τη σιγουριά ενός λυτρωτού θεού η Ελένη βιώνει την αγωνία της ανάγκης και της τύχης μέσω της τραγικότητάς της. Η τραγικότητα είναι συνειδησιακή κατάσταση εκτίμησης των δυνέμεων που έρχονται στον άνθρωπο διά της ανάγκης και μείρονται διά της τύχης: ευ-τυχία είναι η κατάσταση κατά την οποία οι δυνάμεις αυτές τίθενται σε σειρά νόστου και σκοπού επιστρέφοντας το άτομο στην Πατρίδα, στον συμπαντικό τόπο προορισμού: άρα η ευ-τυχία είναι συμπαντική διηνεκής έννοια και ενορατική ενσυναίσθηση και όχι απλά μία διαστασιακή κατάσταση πλήρωσης υλικών και εθιμοτυπικών όρων.΄

3. Η ευ-τυχία ως προϋπόθεσις ανακάλυψης του Άλλου.

Η ευ-τυχία σε καμμία περίπτωση δεν είναι ατομική έννοια και προσωπικό βίωμα, η ευ-τυχία είναι σε σχέση μιάς δυνάμεως με άλλη δύναμη: Ο Ευριπίδης τη θεωρεί ως απότοκο της γνώσης του Φαίνεσθαι και του Είναι, το οποίο εκδηλώνεται σε δύο επίπεδα:

1.Αυτοσυνείδηση της τραγικότητάς μου ( η Ελένη στους στίχους 390 κ.ε αναφωνεί ότι εάν είναι αλήθεια ότι ο άνδρας της χάθηκε τότε θα βάλει θηλιά στο λαιμό της): γνωρίζει ότι δεν υπάρχει ευ-τυχία χωρίς τον Άλλον: διότι μόνον ο Μενέλαος θα αναγνωρίσει την πραγματική Ελένη, θα απορρίψει το είδωλο, και θα οδηγήσει τη γυναίκα του στην ευτυχία. Άρα η γνώση του ποιος είμαι και η ένωση του αληθινού εαυτού μου με τον Άλλον είναι το πρώτο βήμα της ευ-τυχίας, το οποίο στηρίζεται στην αυτογνωσία μου. Γνωρίζω ποιες συμπαντικές δυνάμεις απασχολώ, αυτές οι δυνάμεις επιζητούν την ένωση με άλλες δυνάμεις του Άλλου ώστε ως Ένα ο άνθρωπος να δεχθεί τα μερίδια της τύχης του και να προχωρήσει.

2. Μετάδοση της δικής μου Αληθείας περί του εμού Εαυτού και στον Άλλον ώστε μέσα από την πλήρη υπέρβαση κάθε Φαίνεσθαι οι πραγματικές δυνάμεις του Είναι, οι οποίες κινούν και εμένα και τον Άλλον να ενωθούν και να αποκαταστήσουν βιωματικά και σε οντολογική συνέχεια όλα τα μερίδια της τύχης που αναλογούν στο Εγώ και στον Άλλον. Η Ελένη αναγνωρίζεται ως η πραγματική Ελένη, ο Μενέλαος αναγνωρίζεται ως ο πραγματικός Μενέλαος, η ένωση των δύο αυτών αληθειών απελευθερώνει τις φερόμενες δυνάμεις της τύχης, οι οποίες πλέον θα μεταλλαχθούν σε ευ-τυχία διότι η Αλήθεια των δύο θα μετουσιωθεί σε πράξη επιστροφής στην Σπάρτη. Επειδή το θήλυ και το άρρεν είναι οι δύο πηγές εξάντλησης της παρεχομένης οντολογικής δυνάμεως η ανάγκη φέρει διά αυτών των δύο μεγεθών τις δυνάμεις της οι οποίες διά της τύχης μοιράζονται: η αυτοσυνείδηση του άρρενος και του θήλεος περί του Εαυτού των και του προορισμού των προκαλεί την καλή υποδοχή των δυνάμεων της τύχης οι οποίες μεταφράζονται σε συν-παρουσία, επιστροφή στον κοινό τόπο, ένωση των αντιθέτων: η ευ-τυχία μεταφράζεται στην πρέπουσα απορρόφηση των οντολογικών δυνάμεων οι οποίες αναλογούν στο άρρεν και στο θήλυ.

Κάποιος θα μπορούσε να αντιτάξει σε αυτή τη θεώρηση τη Σωκρατική άποψη της ευτυχίας η οποία παραδίδεται στους πλατωνικούς διαλόγους. Ο Σωκράτης θεωρεί ως ευτυχία την αυτογνώση, την εσωτερική πλησμονή του ωραίου και του καλού. Απορρίπτοντας την άγνοια θεωρεί ως ευτυχία την γνώση του εαυτού σε σχέση με την αρχή του και τη συμπαντική συνέχειά του. Όμως επί της ουσίας ο Αθηναίος σοφός συνεχίζει την ευτυχία της Ελένης: η ευτυχία είναι συναίσθημα που απαιτεί το Άλλο, ο εσώτερος εαυτός μας είναι το Άλλο το οποίο όταν ικανοποιείται με την Αλήθεια και την ανάμνηση ενθυμείται τις δυνάμεις της τύχης και τις ακολουθεί εις την ερίβωλονΦθία ως ευ-πράξη του Αγαθού, ως ευ-τυχία.

4. Η ευ-τυχία ως δρόμος, ως οδός επιστροφής.

Η ευ-τυχίαδεν είναι απλά συν-αίσθημα, δεν είναι κατάσταση ακινησίας και απόλαυσης μόνον, δεν είναι το αντίθετο της δυσ-τυχίας. Η δυσ-τυχία γεννάται όταν η ευ-τυχία αναλώνεται σε επιτοπίους πανηγυρισμούς και δεν προχωρεί σε όλο το οντολογικό εύρος της οδού που της αναλογεί. Η Ελένη χαίρεται όταν μέσω του Είναι, της Αληθείας, της γνώσης του Εαυτού και του Άλλου, κατακτά κατ΄αρχάς και πάλι την ευ-τυχία ως και πάλι ένωση με τον αγαπημένο Μενέλαο.

Όμως οι ευ-τυχείς αυτοί άνθρωποι, ο Μενέλαος και η Ελένη, ευρίσκοναι σε ξένο τόπο. Στην Αίγυπτο, στο βασιλέα Θεοκλύμενο, ο οποίος επιθυμεί να νυμφευθεί την Ελένη, εάν μάλιστα πληροφορηθεί ότι ο Μενέλαος είναι στην Αίγυπτο θεωρείται ως σίγουρο ότι θα τον σκοτώσει. Ώστε η ευ-τυχία χρειάζεται την μετέπειτα οδό επιστροφής στην Πατρίδα, στον Οντολογικό τόπο όπου ανθίζουν οι δυνάμεις των ευ-τυχισμένων. Εάν η ευ-τυχία γεννάται ανάμεσα σε δύο όντα, χρειάζεται την επιστροφή στον οντολογικό Τόπο όπου ευδοκιμούν οντολογικώς τα Όντα. Η ανάγκη η οποία μεταφέρει δυνάμεις της Τύχης κατευθύνει τα όντα που θα ευ-τυχήσουν στον οντολογιό Τόπο όπου η ευ-τυχία θα ολοκληρωθεί: διότι η ευ-τυχία είναι οδός συνεχείας και ολοκλήρωσης και όχι μόνο συν-αίσθηση πληρώσες και γνώση του Είναι: διότι μέσα στο Σύμπαν όλοι και όλα έχουν τον Τόπο τους, ο Ήλιος λάμπει σε απόσταση από τη γή, ο Σωκράτης όταν ένιωσε την ευ-τυχία της εσωτερικής πληρώσεως ταξίδευσε στην ερίβωλοΦθία, οι οπαδοί των θρησκειών ολοκληρώνουν την ευ-τυχία της ανακάλυψης του Θεού μέσω της μαρτυρικής οδού προς τον Τόπο της Βασιλείας του Θεού.

Η Ελένη αναφωνεί λοιπόν στο Μενέλαο ότι (στίχος.1201) θα τον σώσει και μαζί του θα επιστρέψει στη Σπάρτη. Ξέρει ότι η ευ-τυχία είναι οδός επιστροφής στην Πατρίδα που ήδη έχουμε μέσα μας και γνωρίζουμε: άρα ευ-τυχία είναι ο δικός μας δρόμος επιστροφής προς τον δικό μας οντολογικό δρόμο. Άρα έχουμε μέσα μας την ευ-τυχία, χρειάζεται απόφαση να ακολουθήσουμε την επιστροφική οδό προς εκεί όπου ανήκουμε, προς την Ιθάκη και την Σπάρτη μας. Όταν ο Χορός αναφωνεί στο Α΄στάσιμο (στ.1254-1255) ότι δεν ξέρει ποιος είναι ο θεός και ποιος ο μη θεός, ουσιαστικά ο Ευριπίδης οδηγείται στα ανώτατα πνευματικά επίπεδα θεώρησης της ευ-τυχίας. Ο άνθρωπος ο οποίος έχει εύρει τον Άλλον ως συν-αίσθηση της Αληθείας του, ο Άνθρωπος  ο οποίος έχει γνωρίσει διά του Άλλου το Είναι, αυτός συνειδητοποιεί τη δική του ατομική οντολογική αλήθεια. Κατανοεί ότι πλέον ο Νούς είναι ο οδηγός προς την επιστροφή του προς τον Τόπο της ευ-τυχίας του, διότι ουσιαστικά συζητώμεν για τη δική μου ευτυχία, για την δική μου οδό, για το δικό μου δρόμο. Η ευ-τυχία  ως οντολογικό μέγεθος επιστροφής στην ήδη μέσα μου υπάρχουσα οντολογική Πατρίδα, δεν χρειάζεται άλλα μεγέθη πλήν του Εαυτού και του Άλλου, εάν βέβαια αυτά τα μεγέθη έχουν κατακτήσει διά της τραγικότητας τη γνώση και τη συν-αίσθηση της διά της ευ-τυχίας επιστροφής. Η ευ-τυχία ηρεμεί το σύμπαν και ανοίγει το δρόμο της επιστροφής στα όντα πέρα από την αχλύ των πολλών όντων και των πολλών επιπλάστων αναγκών.

5.Η ευ-τυχία ως απόφαση: όταν ο Ευριπίδης συναντά τον Χάϊντεγγερ.

Εν ολίγοις είναι γνωστή η πίστη του Χάϊντεγγερ ότι ο θάνατός μου είναι ο δικός μου θάνατος, εάν μάλιστα ο θάνατος είναι οδός τότε η ευτυχία είναι η δική μου ευτυχία. Σε αυτό το επίπεδο τίθεται ένα ερώτημα: η ευ-τυχία, οι δυνάμεις οι οποίες καθίστανται ανάγκη και έπειτα ευ-τυχία ξεκινούν από τον κόσμο του ασωμάτου  Είναι, συνεχίζουν στον κόσμο του Ώδε-Είναι και προωθούνται και στην μεταθανάτιο ζωή: ο θάνατος είναι συνέχεια της οδού της ευ-τυχίας; Άρα η ζωή και ο θάνατος είναι ο δρόμος της τύχης προς την ευ-τυχία; Ο Ευριπίδης στον κομμό του στην Ελένη (στ.200κ.ε) ρητά αναφέρει ότι μακάρι η Περσεφόνη να συντρέξει προς βοήθεια στην Ελένη. Η Περσεφόνη, η εσωτερική δύναμις η οποία συνέχει τη Γή, αυτή η οποία έξι μήνες είναι στον επάνω κόσμο και έξι μήνες στον κάτω κόσμο, η συνέχεια του ζεύγους ζωής και θανάτου, αυτή η δύναμις θα πρέπει να συντρέξει στην τραγική Ελένη. Ο Ευριπίδης εδώ, προλογίζοντας ίσως το Χάϊντεγγερ, διαβλέπει τη συνέχεια ανάμεσα στην Ημέρα και τη Νύκτα, στις ανθρώπινες καταβολές και στο τώρα της ύπαρξης, στο Είναι και στην Ώδε-Είναι μέριμνά του. Η Ελένη πρέπει να διαδώσει ότι είναι η αληθινή Ελένη, πρέπει να το κατανοήσει ο Μενέλαος αλλοιώς δεν έχει καμμία σημασία, όταν ο Μενέλαος το πιστέψει οφείλουν να επιστρέψουν στην Πατρίδα. Άρα η ευτυχία έρχεται για την Ελένη όταν κατανοήσει το ρόλο της Ήρας (Ροής) του Ερμή (συνεκτικού θεού της πληροφορίας) όταν διαδώσει το Είναι ενάντια στο Φαίνεσθαι, όταν διά του Άλλου Μενελάου οδεύσει στην Πατρίδα: όταν το απόλυτο χθές συνδυασθεί με το απόλυτο αύριο , τότε επέρχεται η ευ-τυχία: αλλοιώς οι μεταλλαγές της τύχης είναι εξοργιστικές και φοβερά επίπονες για τον άνθρωπο.

Ο Χάϊντεγγερ στην «Εισαγωγή του στη Μεταφυσική» σημειώνει ότι εάν ξεφύγουμε από τη συλλογιστική του μηδενός (μηδέν και μηδέν ισούται με μηδέν) τότε επανέρχεται το ερώτημα: γιατί να υπάρχουν τα όντα; Ουσιαστικά ο Γερμανός φιλόσοφος επαναφέρει το ερώτημα του Ευριπίδου: μέσα από τις μορφές της Ελένης και του Μενελάου προχωρεί το ερώτημα περί των όντων: τα όντα είναι οι μορφές των οντολογικών δυνάμεων, τα όντα είναι τα οχήματα των οντολογικών δυνάμεων: Ο Χάϊντεγγερ ερωτώντας: γιατί τα όντα ξέφυγαν του μη Είναι, συγχρόνως διατυπώνει την Ευριπίδεια θέση: ότι τα όντα οδηγούν στο Είναι: οι δυνάμεις μέσα από τα όντα κινούνται και ωθούν τα λοιπά όντα και ουσίες στην εν τω Είναι κατάστασή τους: η Ελένη ώς Όν και ο Μενέλαος ώς Όν μεταφέρουν δυνάμεις αληθείας, σκοπού, επιστροφής: άρα τα όντα εξαντλούν πρό ζωής εν ζωή και μετά θάνατον τις οντολογικές δυνάμεις οι οποίες τους έχουν δοθεί: Άρα ευ-τυχία είναι όλο το ταξίδι των όντων προκειμένου να εκτυλιχθεί η οντολογική δύναμη η οποία υποκρύπτεται ως δύναμις αρχής και επιστροφής στα όντα. Αλλοιώς οι μεταλλαγές της τύχης μας υπενθυμίζουν ότι το σταμάτημα πρό της επιστροφής, δεν ικανοποιεί τις δυνάμεις της τύχης, οι οποίες εκδικητικά μεταλλάσσονται και ζητούν την οριστική Ιθάκη και Σπάρτη.

6.Το τέλος της ευ-τυχίας.

Η ευ-τυχία είναι οδός. Εάν η Τύχη διά της Ανάγκης φέρει οντολογικές δυνάμεις οι οποίες θα πρέπει να ακολουθηθούν από τον Άνθρωπο, η ευ-τυχία είναι αυτή η οποία ώς Οδός θα ολοκληρώσει το ταξίδι επιστροφής προς τον Τόπο όπου η Ύπαρξη ανήκει. Ο Μενέλαος αναφωνεί στο Α΄επεισόδιο ότι πλέον η Ανάγκη τον οδηγεί, η Ελένη-Ύπαρξη όμως συλλαμβάνει όλο εκείνο το σχέδιο επιστροφής στον Τόπο τους, στην Σπάρτη. Όταν φθάσουν στη Σπάρτη, όπως ο Οδυσσέας όταν έφθασε στην Ιθάκη, η ευ-τυχία παύει να υπάρχει διότι παύουν οι παρεχόμενες δυνάμεις της Τύχης: ο Άνθρωπος ολοκλήρωσε την επιστροφή του και η Τύχη ως σύνολο παρεσχημένων εκ του Όλου δυνάμεων σταματά να παρέχει δυνάμεις οδού και συνεχείας. Η Ανάγκη και η Τύχη ως δυνάμεις επιδρούν στην ερριμμένη εν τω κόσμωύπαρξιν, όταν η Υπαρξις φθάσει στον Τόπο της η ευ-τυχίαώς οδός περατώνεται και ο Άνθρωπος δεν είναι ούτε ευ-τυχής ούτε κάτι άλλο: Είναι αυτό που Είναι: η ευ-τυχία ή αντιστοίχως η δυσ-τυχία είναι πρόσκαιρες καταστάσεις (αιτίες) οι οποίες ωθούν στη μεγάλη συνέχεια το Υποκείμενο. Ο Χάϊντεγγερ στην Εισαγωγή στην Μεταφυσική ρητά αναφέρει ότι το Όν ενάντια σε κάθε μορφή μηδενός έχει Είναι, η ευ-τυχία είναι η ενσυναίσθηση και επιστροφή στο Είναι, το Είναι ώς κατάσταση βιουμένη είναι πέρα από τους δρόμους της Ανάγκης και της Τύχης είναι αυτή που είναι. Η ευ-τυχία είναι λοιπόν η πλήρης πλήρωσις του Είναι, στους κόλπους του οποίου αυτοαναιρείται.

Συμπέρασμα.

Η ευ-τυχία δεν είναι λοιπόν κατάσταση αλλά οδός επιστροφής στο Όν. Είναι ένας ολοκληρωμένος νόστος ο οποίος στηρίζεται στην ανάμνηση των οντολογικών δυνάμεων οι οποίς χαρακτηρίζουν και επηρεάζουν το άτομο σε βάθος χρόνου. Από εκεί και πέρα η ευ-τυχία είναι κίνηση προς τον οντολογικό τόπο του κάθε ανθρώπου σε βάθος χρόνου, η ευ-τυχία αναμφίβολα βοηθείται από τη σκέψη και την πράξη αλλά εάν σκεφθεί κανείς ότι συνεχίζεται η προσπάθεια προς την ευ-τυχία της οντολογικής υπάρξεως και μετά θάνατον (ως επιστροφή στον οντολογικό χώρο (Σπάρτη ή Ιθάκη αναφέρουν συμβολικά οι ποιητές) καταλαβαίνουμε ότι η ευτυχία είναι σύνολο ενορατικών και εσωτάτων υπαρξιακών κινήσεων. Η ευ-τυχία είναι οδός η οποία οδηγεί στο Χώρο του Όντος όπου ανήκουν τα Όντα, εννοείται ότι η καθεαυτή κατάσταση του Όντος στην οποία ανήκει η Ύπαρξη είναι πέρα από την ευ-τυχία: Είναι η πλήρης αποκατάσταση των δυνάμεων οι οποίες διαμοιράζονται με την Τύχη και οι οποίες όταν το άτομο επιστρέψει στον Τόπο του κρύβονται και πάλι στο εσώτατο Όν.