Διδάσκοντας την αλληγορία του σπηλαίου.

 

Διδάσκοντας την αλληγορία του σπηλαίου.

To  Πλατωνικό σπήλαιο δεν είναι κάτι το καινούργιο στη φιλοσοφία της παιδείας. Ήδη στον Όμηρο διαβλέπουμε την παράλληλη ύπαρξη δύο κόσμων: ενός ανοικτού και ενός κλειστού: ο Όλυμπος είναι ανοικτός κόσμος αλλά το σπήλαιο της Καλυψούς μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η τόσο σημαντική συνάντηση του Οδυσσέως και της Καλυψούς είναι κλειστός χώρος προοικονομών  το πλατωνικό σπήλαιο. Επίσης οι Ομηρικές μάχες της Ιλιάδος συμβαίνουν σε ανοικτό χώρο αλλά η μνηστηροφονία της Οδυσσείας συμβαίνει σε κλειστό χώρο. Μέσα από την Ορφική παράδοση, μέσα από την παράδοση των κυκλίων και άλλων επών, συνεχώς διαπιστώνουμε την αδυσώπητη και αβυσσαλέα μάχη ανάμεσα στο άπειρο χάος και στην πεπερασμένη γή: Ειδικά στα Ορφικά κείμενα υμνείται με πόσα και διαφορετικά επίθετα ο Ήλιος για να υμνηθεί ο ανοικτός χώρος και να κατακριθεί ο κλειστός χώρος ως χώρος αφαιρών το ηλιακό σώζον φώς: γενικώς μέσα από τη μυστηριακή και μυστική παράδοση των προΕλληνικών μυστικών κειμένων (τα οποία με κάποιο τρόπο εμύησαν τον Πλάτωνα) λατρεύεται ο Ήλιος η ανοικτότητά του , διότι υπό το φώς του ο άνθρωπος καθοδηγείται στο συμπαντικό έλλογο ταξείδι του. Ας μην ξεχνούμε εξάλλου ότι και στη χριστιανική διδασκαλία o Χριστός έγινε ο Ήλιος ο νοητός (υπονοώντας ότι ο κόσμος είναι ένα κλειστό σπήλαιο το οποίο έχει ανάγκη  του Θείου Φωτός).

Ακόμα και στην προσωκρατική Φιλοσοφία ο Ηράκλειτος προκειμένου να αναπαραστήσει την Οντολογική του Πορεία επιλέγει τις ακτίνες ενός νοητού Ηλιακού  Όντος, τις ακτίνες Πυρός, διότι το αείζωον και αειφόρον Πύρ είναι η οντολογική ατελεύτητος βούλησις η οποία διέπει την πορεία των Όντων. Επίσης οι παρατηρήσεις των Προσωκρατικών εγένοντο υπό το Φώς του Ηλίου, ο Παρμενίδης στο περίφημο ποίημά του «περί φύσιος» θέτει τις κόρες του Ηλίου να καθοδηγούν το άρμα του Νοός προς το Είναι. Επίσης ο Όμηρος υπό το Φώς του Ηλίου αναδεικνύει τον Έναν Οδυσσέα διότι υπό το Φώς του δικαίου Ηλίου ανεφάνη η αδικία των συντρόφων του, οι οποίοι δεν σεβάσθηκαν τις επιταγές να μην φάγουν τα ιερά βόδια του Ηλίου.

Άρα ο Ήλιος και το Φώς γίγνονται σταδιακά κριτές του καλού, της αρετής και της δικαιούνης, εάν μάλιστα σκεφτούμε την πλείονα επαναλαμβανομένη φράση του Ομήρου: ήμος δεν ηριγένεια εφάνη ροδοδάκτυλος ηώς: Σταδιακά όλα άρχισαν να εργάζονται και να απεργάζονται τα πάντα υπό το φώς του Ηλίου: όλα εγένοντο υπό το Φώς της Ημέρας, η  Νύξ έγινε κάτι το απεχθές, το σκοτεινό:  Ειδικά μετά την Αριστοτελική φιλοσοφία η Νύκτα σχετίσθηκε με το άλογο ενώ η Ημέρα με το έλλογο.

Αλλά και η   ετυμολογία του Ηλίου η οποία είναι συναφής με την ετυμολογία αλς – αλός (το γράμμα –Λ το οποίο παραπέμπει στην έννοια του Όλου), καταδεικνύει  ότι οι Έλληνες λέγοντας   Ήλιον εννοούσαν το σύνολο του κόσμου (και της θαλάσσης περιχωρηθείσης). Σε πολλές περιοχές (Μικρά Ασία)  ο Ήλιος διαβάζεται ως Άλιος.

  Ο Πλάτων λοιπόν είναι ο συνεχιστής αυτής της παράδοσης η οποία θέλει το Φώς, τον Ήλιο, αιτία γνώσης και ορθής οντολογικής πορείας επί του κόσμου. Το σύνολο του Πλατωνικού κόσκου αγαπά το Φώς: υπό το Φώς του Ηλίου στο Φαίδρο η πτερόεσσα ψυχή υπό δύο ίππων (το καλό και το κακό) αναβαίνει στους κόλπους του Αγαθού. Στην Πολιτεία το σύνολο των φωτεινών αρετών (σοφία, σωφροσύνη και ανδρεία) υπό το Φώς του Λόγου συναποτελούν την αρετή της δικαιοσύνης. Το σύνολο του Πλατωνικού έργου λαμβάνει χώρα υπό το Φώς του Αγαθού, είναι η μόνη συνεκτική αρχή η οποία συνενώνει λογικά όλους τους ανθρώπους. Οι αρετές, η λογική και το ήθος, προϋποθέτουν τη φώτιση  του Αγαθού, αλλοιώς το χάος (ως μη ον στο Σοφιστή) καταργεί την συνέχεια του Όντος. Σε κάθε περίπτωση η Σωκρατική μαιευτική εξελισσόταν υπό το φώς του Ηλίου, το φώς του Ηλίου συνενώνει τους ανθρώπους και υπό το Φώς του Ηλίου οι άνθρωποι οργανώνονται υπό το Λόγο ως Κοινωνία: ο Ήλιος είναι η εγγύηση ότι η Κοινωνία συνυπάρχει και καθοδηγείται υπό τα προστάγματα του Λόγου και της αρετής: το σπήλαιο, ο κλειστός χώρος είναι η ατομικότητα , η άλογη εγωϊστικότητα η οποία αντικοινωνικώς καταργεί την κοινότητα του Φωτεινού αγαθού. Όπως λέγει και ο Ηράκλειτος ό Ήλιος εγγυάται την κοινωνία, οι άνθρωποι όταν κοιμούνται στον κλειστό τους χώρο είναι απλά ατομικότητες στις δικές τους πορείες. Άρα το σπήλαιο είναι η ατομικότητα αποκομμένη από το κοινό φώς του Λόγου. Σύνολο ατομικοτήτων οι οποίες κυβερνώνται υπό των φαινομένων.

Εάν όμως σκεφθούμε και τον τρόπο με τον οποίο ο Σωκράτης κατήργησε την πόλιν-κράτος και δημιούργησε τον οικουμενικό νοήμονα άνθρωπο, ίσως ο Πλάτων θεώρησε ότι μία πόλις η οποία δεν προάγει το καλό και το οικουμενικώς αγαθό είναι σπήλαιο. Ίσως θεώρησε ότι το κλεινόν άστυ στο βαθμό κατά τον οποίο φιλοξενούσε αγύρτες του πνεύματος εξελισσόταν σε μία μορφή σπηλαίου. Σε κάθε περίπτωση ο ανοικτός χώρος προϋποθέτει το απαύγασμα του αγαθού, την επικοινωνία με το Αγαθό και τους Άλλους  άρα ο Πλατωνικός λόγος είναι ο λόγος της επαφής των πάντων υπό τον Ήλιο, του Προσώπου εν τη κοινωνία.

Αναφύει όμως ένα συγκεκριμένο πρόβλημα το οποίο ουδέποτε έχει αντιμετωπισθεί: μέσα στο Όλον  Είναι όλα επικοινωνούν: ο παντεπόπτης Δίας, όλοι οι θεοί είναι παντεπόπτες, διάσημοι φιλόσοφοι (Φουκώ) ωμίλησαν για τον παντεποπτικό, μία εξουσιαστική δύναμη η οποία ενοράται του παντός: πώς είναι δυνατόν να υπάρχει έστω και ένα σπηλαιώδες μέρος το οποίον εξαιρείται του λόγου; ο λόγος δεν είναι παντού; Εξάλλου ο Σωκράτης ως μαιευτικός δεν πίστευε ότι μέσα στην σπηλιά της ανθρωπίνης ψυχής κρύβεται ο λόγος άρα το σπήλαιο έχει λόγο μέσα του όχι μόνο επικοινωνεί με το λόγο μέσω μίας χαραμάδας.

Σε κάθε περίπτωση έχουμε μία αλληγορία: αλλά ο Πλάτων αντιφάσκει προκειμένου να περάσει τα μηνύματά του. Διότι ενώπιον του Λόγου δεν υπάρχει ανοικτός ή κλειστός λόγος «κατά τη ρήση : πανταχού παρών και τα πάντα πληρών»: περισσότερο λοιπόν η αλληγορία του σπηλαίου παραπέμπει στο να μην κρατούμε μέσα μας ανενεργές τις έμφυτες δυνάμεις μας αλλά να τις εξωτερικεύουμε ως αρετές και ηθικές δυνάμεις προκειμένου να βοηθούμε και τους εαυτούς μας και τους Άλλους και να συνεισφέρουμε στο κοινό καλό. Διότι εν αρχή ήν το Φώς που οδηγεί στο λόγο και οδηγεί στην πράξη: άρα η εσωτερικότητα και η εξωτερικότητα είναι η Αλήθεια (παραφράζοντας το Σαίρεν  Κίρκεγγωρ).

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.