Γιατί είναι η Ελένη τραγική;

 

Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε διαχρονικά την τραγικότητα της Ελένης, συνδέοντάς την με την Ορφική, Προσωκρατική και Ομηρική φιλοσοφία-θεοσοφία: Ο Ευριπίδης στη συγκεκριμένη τραγωδία του αποδεικνύεται μέγας γνώστης της προαιώνιας Ελληνικής φιλοσοφίας – θεοσοφίας, προσπαθεί μάλιστα τις συμπαντικές δυνάμεις των Ορφικών, όπως αυτές λογικοποιήθηκαν από τους Προσωκρατικούς και βιώθηκαν από τους Ήρωες του Ομήρου, να τις περάσει στην εικόνα του Ωραίου, στην Ελένη.

Η Ελένη του Ευριπίδη, σε κάθε περίπτωση, συστήνει τον Επίλογο των Ομηρικών Επών, είναι το τέλος και η ολοκλήρωση της Ομηρικής Έρευνας περί του Ωραίου του Ανθρωπίνου Χαρακτήρος. Θα πρέπει να υποστηρίξουμε ότι η Ελένη του Ευριπίδη είναι η λύσις των Ομηρικών Επών και η τελική κατάληξις και ειρήνευση του Τρωϊκού πολέμου. Ο Αθηναίος σοφός πιστεύει ότι Ωραίος είναι ο Άνθρωπος ο οποίος πρεσβεύει την Αλήθεια, ξεφεύγει από κάθε Φαίνεσθαι, λογικά αναλύει τα δεδομένα, και οδηγείται στον προσωπικό του Νόστο: η Ωραιότητα αποκόπτεται από κάθε μορφή: η Ελένη ως Φαίνεσθαι προκάλεσε τον Τρωϊκό πόλεμο, άρα δεν ήταν η πραγματική Ωραία Ελένη αλλά μία άλλη Ελένη, άρα η άλλη Ελένη δεν είναι Ωραία ως Φαίνεσθαι, άρα η πραγματική Ελένη είναι Ωραία ως Αλήθεια Σκέψη και Πράξη. Άρα η Ελένη συνδέει την Ωραιότητα με τα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα: ο σοφιστής Ευριπίδης αποδεικνύει ότι είναι λάτρης του Παρμενίδου διότι η Ελένη καθορίζει τα Ανθρώπινα, είναι το μέτρο της ανθρωπίνης ύπαρξης και των χαρισμάτων της.

‘Ώστε λοιπόν η μακρά πορεία από τα Ορφικά κείμενα έως την Ελένη του Ευριπίδου τελειώνει στη σχέση του Νοός με το Ωραίο, ο Νούς είναι το Ωραίο, και η Ελένη παρουσιάζεται να σκέφτεται και να επιτυγχάνει την έξοδο από την τραγικότητά της: η Ελένη είναι τραγική διότι ενώ Είναι ήδη αυτό το Είναι καθυστερεί να της αποδώσει την ευτυχία που της αξίζει: ο Ευριπίδης το γνωρίζει αυτό, για αυτό και σε όλη την τραγωδία μεταφέρει απίστευτες δυνάμεις των Θεών στην Ελένη: θέτει την Ελένη ανάμεσα σε Θεούς και χάος όταν λέει ότι τι είναι ή τι δεν είναι Θεός, συγκεκριμενοποιεί το Θεό θέτοντας την Ελένη ανάμεσα σε Θεούς και χάος: ανάμεσα στο Θεό και στο χάος είναι το Ωραίο το οποίο επιλέγει δυνάμεις θεών τις καλλιεργεί και απλώνει την ανθρώπινη προσωπικότητα: για αυτό και αναφέρει ο χορός ότι μόνον στα λόγια των θεών ευρίσκεται η Αλήθεια. Ο Άνθρωπος πλέον έχοντας τον Ωραίο Νού δεν ακολουθεί το θεϊκό χάος ούτε το μη Θεϊκό χάος αλλά ίσταται ανάμεσα: επιλέγει όσες δυνάμεις θείες επιθυμεί ως Αρετές της Ελένης και από εκεί και πέρα ο Άνθρωπος, ο εχέφρων άνθρωπος ξεφεύγει από την τραγικότητα της αγνοίας της χαοτικότητας του Φαίνεσθαι και οργανώνει τη Ζωή του το Νόστο του την Πατρίδα του.

Άρα η Ελένη είναι τραγική διότι της έτυχε η υψίστη οντολογική αποστολή, τα θέματα είναι οντολογικά: οι Ορφικοί σημείωσαν τις συμπαντικές δυνάμεις οι οποίες με την αρμονία του Ηλίου και της Σελήνης διά του Κρόνου ενσκήπτουν στη Γή και επηρεάζουν αυτή και τα όντα τα κατοικούντα επί αυτής: Σημείωσαν μάλιστα οι Ορφικοί τον αρμονικό τρόπο σύμφωνα με τον οποίο η Γή δέχεται πλήρεις συμπαντικές δυνάμεις εκ των οποίων προέρχονται η φύση οι ιδέες και ο Άνθρωπος. Οι προσωκρατικοί κατάφεραν και συνέδεσαν αυτές τις δυνάμεις με τη Φύση ως σύνολο ιδιοτήτων επηρεαζόντων τον Άνθρωπο: το νερό μεταλλάσσεται σε Αιτία όπως και το Πύρ, το Άπειρο και ο Αήρ: το βήμα είναι τεράστιο: ξαφνικά οι δυνάμεις τίθενται στο Νού των Ανθρώπων και τον κατευθύνουν, ο Άνθρωπος προσανατολίζεται στο σύμπαν και στην κίνησή του: ο Οδυσσέας αποδεικνύει ότι με βάση τη συμπαντική δύναμη Αθηνά (Σοφία) μπορεί να βαδίσει με Νού και πολυτροπικότητα σε αυτό το σύμπαν και στη Γή. Ο Τρωϊκός πόλεμος , ο αγώνας περί την ύπαρξιν, οδηγεί μοιραία στην Ελένη, και τη Λύση τη δίδει ο Ευριπίδης στην Ελένη του.

Η Ελένη είναι τραγική όχι απλά για τα βάσανά της (αυτή η αφέλεια κάποτε θα πρέπει να εκλείψει) αλλά κυρίως  διότι θα πρέπει να ορίσει με τη ζωή της το Ωραίο δηλαδή τη μακρά πορεία από τα Ορφικά κείμενα προς το νοήμονα Έλληνα άνθρωπο: ποιο είναι το Ωραίο σε όλα αυτά το οποίο θα συνδέσει τον Άνθρωπο με όλη τη λαμπρή πορεία από τον Ορφέα έως το φιλόσοφο του 5^ου αι; Η Ελένη αποδέχεται την τραγικότητά της, ξεφεύγει από αυτή όταν ορίζεται το Ωραίο στο πρόσωπό της ως μεσότητα ανάμεσα στο χάος και στους Θεούς: ο Ωραίος άνθρωπος ως η Ελένη επιλέγει γνώσεις και πράξεις, την έξοδο από το Φαίνεσθαι και προχωρεί προς τη Μεγάλη Πατρίδα: Ο Ωραίος είναι ο Άνθρωπος ο οποίος επιλέγει από τις συμπαντικές δυνάμεις των Θεών ό,τι θεωρεί ως απαραίτητο για την πορεία του, Ωραίο είναι η Επιλογή, η Απόφαση, η Πορεία, η Σκέψη και η Πράξη. Όλα αυτά εμπεριέχονται στο πρόσωπο της Ωραίας Ελένης, η οποία ξεπερνά την τραγικότητά της όταν δέχεται τον Άλλον Μενέλαο κατανοώντας ότι όταν παρουσιαζόμαστε ως Αλήθεια και γνωριζόμαστε τότε έχουμε ικανοποιήσει το σκοπό μας ως εξωτερικότητα να ενωνόμαστε με τον Άλλον στον κοινό σκοπό. Γι αυτό και ο Οδυσσέας ήθελε την επανένωση με την Πηνελόπη και η Ελένη με το Μενέλαο: ο Άλλος είναι το κριτήριο κατά πόσο η Ωραιότητα καθίσταται εξωτερικότητα καθορίζουσα τον Άλλον τον Κόσμον το Πάν.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.