απόσπασμα από το υπό έκδοσιν βιβλίο μου: το ιστορικό παράθεμα και η ανάλυσή του.

 

Κεφ.1.Το επικοινωνιακό πλαίσιο του ιστορικού παραθέματος.

 

1.1. H τέχνη της πειθούς του ιστορικού παραθέματος.

Το ιστορικό παράθεμα αποτελεί προϊόν λόγου,λογικής επεξεργασίας και διαδικασίας.Ως εκ τούτου έχει διαφόρους σκοπούς, κυρίως θέλει και προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη για όσα αναφέρει. Κατανοώντας τα νοήματά του και τα μηνύματά του καταλαβαίνουμε για ποια ακριβώς γεγονότα,ιδέες και αξίες, προσπαθεί να μας πείσει ότι λέει αλήθεια και αξίζει να το λάβουμε υπ΄όψιν στην ιστορική μας έρευνα και γνώση.

Σχετίζεται λοιπόν με σκέψη και έκφραση.Βέβαια αυτά τα δύο στοιχεία είναι αδιαχώριστα. Στην προσπάθεια που καταβάλλει το ιστορικό παράθεμα να μας πείσει για όσα λέει και αναφέρει χρησιμοποιεί τους τρόπους της τυπικής λογικής μέσα από συγκεκριμένες εκφραστικές νόρμες(λεξιλόγιο,γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα). Παραθέτει λοιπόν πληροφορίες,γνώσεις, στοιχεία, παραδείγματα,γεγονότα,με όσο το δυνατόν περισσότερη ευκρίνεια και σαφήνεια.Χρειάζεται όμως να προσθέσουμε σε όλα αυτά και τη δική μας γνώση και κρίση σε σχέση με τις αξίες και την εποχή μας.

Ας διαβάσουμε το παρακάτω ιστορικό παράθεμα:

 

«Οικονομία και στρατός στα μέσα του 6^ου αι.μ.Χ: Βρήκαμε το δημόσιο να είναι καταφορτωμένο με πολλά χρέη και να έχει φθάσει στη χειρότερη φτώχεια…και το στρατό τόσο παραμελημένο από την έλλειψη των αναγκαίων ώστε το κράτος να σφυροκοπείται από τις αδιάκοπες εισβολές και επιδρομές των βαρβάρων».( Από Νεαρά του Ιουστίνου Β΄(566 μ.Χ) Jus Graecoromanum τα,1 1-2 (Νεαρά 1).

 

Ποιες πληροφορίες , γνώσεις, στοιχεία,παραδείγματα και γεγονότα, παρατίθενται στο παραπάνω ιστορικό παράθεμα;

1.Το δημόσιο ήταν καταφορτωμένο με πολλά χρέη έχοντας φθάσει στη χειρότερη δυνατή φτώχεια.

2.Ο στρατός τόσο πολύ είχε παραμεληθεί –λόγω της έλλειψης των αναγκαίων χρειαζομένων πραγμάτων- ώστε το κράτος δεν μπορούσε να προστατευθεί από τις αδιάκοπες εισβολές και επιδρομές των βαρβάρων.

 

1.2. Τρόποι πειθούς του ιστορικού παραθέματος.

Το ιστορικό παράθεμα παραμένει ένα εκφραστικό κείμενο το οποίο παρουσιάζει ως προϊόν λόγου επιχειρήματα, εκφραστικά μέσα, αναφορές σε σημαντικές προσωπικότητες.Ως εκ τούτου θα πρέπει να γίνει κατανοητό το όλο οπλοστάσιο των τρόπων πειθούς που διαθέτει ώστα να κατανοηθεί όσο το δυνατόν καλύτερα.

 

Α.Επίκληση στη λογική:

Το ιστορικό παράθεμα χρησιμοποιεί επιχειρήματα και τεκμήρια.Αυτά μπορεί να είναι:

√ παραδείγματα- επιβεβαιωτικές αποδείξεις

√ γενικά παραδεκτές αλήθειες

√ εποπτείες η εμπειρικές διαπιστωθείσες αλήθειες

√ ιστορικά γεγονότα και ειδήσεις

√ αυθεντίες, αξιόπιστες αλήθειες και γνωμικά

√στατιστικά στοιχεία και επιστημονικά δεδομένα

√καθολικά ισχύουσες αρχές και νόμοι

√αιτίες, αποτελέσματα και σκοποί λογικά αποδεδειγμένοι και ευρέως αποδεκτοί.

√ ιδέες και αξίες γενικά παραδεκτές και λογικά αποδεκτές.

Τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια τα οποία παρατίθενται στο ιστορικό παράθεμα συνθέτουν ένα συλλογισμό ως λογικό σύνολο προκειμένων οι οποίες σκοπό έχουν να μας πείσουν για όσα λένε και παραθέτουν. Oι προκείμενες και ο συλλογισμός των ιστορικών παραθεμάτων μπορούν να έχουν τρείς νοηματικές πορείες και την αντίστοιχη νοητική σειρά:

1.Παραγωγική πορεία: Το ιστορικό παράθεμα μπορεί να ξεκινά από μία γενική διατύπωση ή διαπίστωση και στη συνέχεια να καταληγει σε ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα.

Ας διαβάσουμε το παρακάτω παράθεμα:

«Παρά τις αντιθέσεις όσον αφορά μεμονωμένες περιπτώσεις φαίνεται γενικά να υπάρχει συμφωνία ότι η ίδια η οθωμανική αυτοκρατορία η οποία κατά κανόνα περιγράφεται από τους βαλκάνιους κατοίκους ως ξένη κυριαρχία δημιούργησε στον χριστιανικό πληθυσμό άλλοτε μία λανθάνουσα και άλλοτε μία εμφανή προδιάθεση για εξέγερση.Στις κρίσεις που λάμβαναν χώρα την εποχή της παρακμής της αυτοκρατορίας η αυξανόμενη εκμετάλλευση των χωρικών, η φορολογική πίεση, ή διαφθορά, η αδικία , όξυναν κατά γενική παραδοχή την κατάσταση των χριστιανών και ενέτειναν την ετοιμότητα τους να αντιδράσουν με βία στους καταπιεστές».

(Gunar Herring, Σχετικά με το πρόβλημα των επαναστατικών εξεγέρσεων στις αρχές του 19^ου αι.Δεκέμβριος, 1996,σελ.105).

Ο συλλογισμός και η συλλογιστική πορεία του ιστορικού παραθέματος ξεκινά από μία γενική διαπίστωση («Η οθωμανική επικυριαρχία φανερά η κρυφά δημιούργησε στους χριστιανικούς πληθυσμούς τη διάθεση για εξέγερση») και καταλήγει σε συγκεκριμένες διατυπώσεις διότι παραδίδονται όλα εκείνα τα συγκεκριμένα αίτια («αυξανόμενη εκμετάλλευση των χωρικών, φορολογική πίεση, διαφθορά και αδικία) τα οποία οδήγησαν τελικά τους εθνικούς πληθυσμούς σε επαναστάσεις ενάντια στον οθωμανικό ζυγό. Ως εκ τούτου ο μαθητής κατανοεί όχι μόνο τις ιδέες και τα γεγονότα τα οποία εμπεριέχονται στο εκάστοτε ιστορικό παράθεμα, αλλά και τη συλλογιστική πορεία ώστε να αποδώσει σωστά τη μετάβαση από τις γενικές αρχές στα γεγονότα διότι κατανοεί ότι οι πρώτες είναι αιτίες οι οποίες οδηγούν σε συγκεκριμένα αποτελέσματα.Η κατανόηση της συλλογιστικής πορείας αποκαλύπτει την πορεία από τις αιτίες προς τις κατηγορίες των λύσεων και των αποτελεσμάτων προσφέροντας στο μαθητή την καλλίτερη δυνατή ερμηνεία του ιστορικού παραθέματος.

 

2.Επαγωγική πορεία: To ιστορικό παράθεμα πιθανόν να ξεκινά με δεδομένα, συγκεκριμένα γεγονότα, συμβάντα, τα οποία κατ΄αρχάς παρατίθενται από την ιστορική πηγή. Σε κάθε περίπτωση όμως θα πρέπει να καταδείξουμε αφού πρώτα κατανοήσουμε το κεντρικό και τελικό συμπέρασμα όλων αυτών το οποίο δύναται να είναι μία αιτία,ένα αποτέλεσμα,μία πρόβλεψη η οποία ενώνει  και τελικά περιέχει όλα τα παραδεδομένα στοιχεία τα οποία παραπάνω περιεγράψαμε.

Ας διαβάσουμε το παρακάτω παράθεμα:

« Η γενική δυσαρέσκεια: Το ένα τρίτο της Ρωσίας έχει τεθεί σε αυστηρή επιτήρηση δηλαδή ευρίσκεται εκτός νόμου. Τα μέλη της μυστικής αστυνομίας συνεχώς αυξάνουν. Οι φυλακές και τα κάτεργα είναι γεμάτα από πολιτικούς κρατουμένους. Η λογοκρισία έχει αποχαλινωθεί. Σε όλες τις πόλεις και στα βιομηχανικά κέντρα οι στρατιώτες πυροβολούν το λαό. Σε πολλά μέρη έχουν ήδη χύσει το αίμα των αδελφών τους και υπάρχει κίνδυνος για τρομακτικότερη αιματοχυσία. Είναι φυσικό λοιπόν να υπάρχει έντονη δυσαρέσκεια όλων των κοινωνικών στρωμάτων απέναντι στο καθεστώς και αυτή τη δυσαρέσκεια την εκδηλώνουν πολύ ανοικτά».(Επιστολή του Τολστόι προς τον τσάρο Νικόλαο το Β΄(1902).

Ο συλλογισμός και η συλλογιστική πορεία του αποσπάσματος ξεκινά από διάφορα γεγονότα και παραδεκτές καταστάσεις οι οποίες δίδονται διάσπαρτες προκειμένου να γίνει κατανοητό το εύρος της  ρωσικής παρακμής σε διάφορα κοινωνικά,πολιτικά και άλλα επίπεδα.Τελικά όλο αυτό εμπερικλείεται σε ένα σημαντικό συμπέρασμα το οποίο καταλήγει στη γενική και πάνδημη δυσαρέσκεια συλλήβδην του ρωσικού λαού έναντι του τσαρικού καθεστώτος. Η πορεία είναι επαγωγική, όπως είπαμε κατακλείεται σε ένα σημαντικό συμπέρασμα το οποίο βοηθεί τους μαθητές να αποτιμήσουν πιο ωλοκληρομένα τα όσα αναφέρει το ιστορικό παράθεμα.