Πώς εξηγείται η συμπεριφορά των τριάκοντα τυράννωνς; Μία άλλη πρόταση ερμηνευτικής διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών α΄λυκείου.

 

Πώς εξηγείται η συμπεριφορά των τριάκοντα τυράννων; Μία άλλη πρόταση ερμηνευτικής διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών α΄λυκείου.

Αναμφίβολα στα Ελληνικά του ο Ξενοφώντας μας δίνει ανάγλυφη την εικόνα και τα πεπραγμένα στην Αθήνα του τέλους του Πελοποννησιακού πολέμου. Συμβαίνουν σημαντικές πολιτικές αλλαγές οι οποίες λόγω της  έκβασης του Πελοποννησιακού πολέμου οδηγούν στην επιβολή στην Αθήνα του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων. Κυρίαρχος των τριάκοντα τυράννων ήταν ο Κριτίας. Αναλύοντας την προσωπικότητα και τις πράξεις του Κριτία, μπορούμε να οδηγηθούμε σε κάποια συμπεράσματα, εμβαθύνοντας στην προσωπικότητα του Κριτία μπορούμε να οδηγηθούμε σε κάποια χρήσιμα συμπεράσματα.

Ας ξεκινήσουμε από το σύντομο βιογραφικό του Κριτία: το πιο σημαντικό στοιχείο της ζωής του αρχηγού των τριάκοντα τυράννων είναι το ότι υπήρξε μαθητής του Σωκράτους. Σε καθαρά ιστορική βάση ας μην λησμονούμε ότι ολίγον μετά το θάνατο του Κριτία (403) ο δάσκαλός του εξαναγκάσθηκε και ήπιε το κώνειο (399). Το ερώτημα είναι το εξής: είναι παράλληλοι οι βίοι μαθητού και δασκάλου; Οι κοντινοί χρονολογικά θάνατοί τους συνδέονται με βαθυτέρους ιδεολογικούς ή αξιολογικούς λόγους;

Ο Σωκράτης επέφερε τη διάλυση της πόλεως- κράτους: Ό,τι έκανε ο Πελοποννησιακός πόλεμος στα πεδία των μαχών (εξασθένησε τις πόλεις-κράτη, μετά μάλιστα τις αναλύσεις των Κράστλ και Ντέλεζ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Πελοποννησιακός πόλεμος ήταν το τέλος των φιλοδοξιών του Περικλέους οι Έλληνες να αποκτήσουν ένα ενιαίο κράτο) το έπραξε ο Σωκράτης στα συμπόσια και στην Αθηναϊκή αγορά μέσα από τις φιλοσοφικές εκμαιεύσεις του. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος διέλυσε πολιτικά τις πόλεις-κράτη, απέδειξε ότι δεν πρόκειται ποτέ να υπάρξει μία Πανελλήνια κρατική οντόττηα, ο Μέγας Αλέξανδρος θα καταφέρει όχι το Πανελλήνιο αλλά το οικουμενικό του κράτος. Στην Ελλάδα συνεχώς και έπειτα από τον Αλέξανδρο συνεχίσθηκαν οι εμφύλιες διαμάχες.

Ο Σωκράτης διέλυσε εννοιακά τις πόλεις-κράτη. Έφερε στην επιφάνεια τον άνθρωπο όχι ώς πολίτη αλλά ώς νοήμον υποκείμενο: ο Σωκρατικός άνθρωπος (διάλογοι όπως ο Φίληβος (περί ηθικής σημαντικός) , ο Φαίδων (η φιλοσοφία ώς μελέτη θανάτου) ) αποδεικνύουν ότι ο Σωκράτης πρώτα ήταν σκεπτόμενο υποκείμενο και έπειτα Αθηναίος πολίτης. Εξάλλου αυτό το οποίο αναφέρει ο Νίτσε στην «γένεση της τρσαγωδίας» είναι σημαντικό, το πρότυπο του Σωκράτους, εμφανισισκά, ήταν τελείως αντισυμβατικό εάν σκεφθούμε το πρότυπο του σωματικού κάλλους που συνόδευε τους Αθηναίους ( όπως εντυπωσιακά αποτυπώθηκε στα αγάλματα): ο Σωκράτης υπερέβη φιλοσοφικώς τα όρια της πόλεως-κράτους αντικαθιστώντας τη σημαντικότητα του ανθρώπου-πολίτου με τον άνθρωπο ώς υποκείμενο αυτογνωσίας και βαθείας εσωτερικής γνώσης. Ο Σωκράτης υποτίμησε τους Αθηναίους στο ότι ο Άνθρωπος πρώτα είναι γνωρίζον υποκείμενο, πρώτα είναι εκόντος καλός ώς γνώση και έπειτα επειδή το λένε οι νόμοι των Αθηνών.

Η παραδοσιακή πίστη σε θεούς, σε εορτές και τα συναφή αντικαταστάθηκαν με τη βαθεία αυτογνωσία του Σωκρατικού νοήμονος υποκειμένου, οι θεοί προχώρησαν σε νοητικές δυνάμεις γνώσης και ήθους (οι οποίες στηρίζονται σε προσωπικές μαιευτικές ανακαλύψεις) ο κόσμος δεν  είναι πλέον ο Κόσμος των Αθηνών αλλά ο ευρύτερος κόσμος του Νοός, η ερίβωλος Φθία που πήγε ο Σωκράτης.

Άρα λοιπόν ο Σωκράτης αντικατέστησε τον πολίτη με το σκεπτόμενο υποκείμενο, την πόλη με τον κόσμο του Αγαθού, τους νόμους με την προσωπική ηθική που προκύπτει από τη γνώση του Αγαθού: για αυτό οι Αθηναίοι του έδωσαν το κώνειο: ήταν η προσπάθειά τους, η ιστορική προσπάθειά τους να αντέξουν στο χρόνο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Ελληνιστική οικουμενικότητα του Αλεξάνδρου στηρίχθηκε στον Ελληνικό καθολικό Νού ο οποίος αγκάλιασε και εξέλιξε παγκοσμίως τους ανθρώπους ώς υποκείμενα φέροντα Νούν και Ήθος.

Ο Κριτίας ήταν μαθητής του Σωκράτους, όπως και ο Αλκιβιάδης. Ο Σωκράτης μέσω της φιλοσοφίας του εγέννησε ένα νέο Υποκείμενο: τον αριστοκράτη όχι ώς καταγωγή αλλά  ως τρόπο σκέψης και πράξης: οι μαθητές του Σωκράτους αντίκρυσαν μέσω του διδασκάλου τους έναν άλλο εαυτό και κόσμο: εάν σκεφθούμε την εξέλιξη του σωκρατισμού (ας μην ξεχνούμε από το Σωκράτη ξεπήδησαν ο Ευκλείδης, ο ηδονισμός του Αριστίππου, οι κυνικοί, οι εμπειρικοί του Αριστοτέλους) θα καταλάβουμε ότι ο Σωκράτης απελευθέρωσε πνευματικά τον άνθρωπο: ο άνθρωπος απελευθερωμένος από τις πολιτειακές δεσμεύσεις της πόλεως κράτους θεώρησε ότι ο Νούς του τον συνδέει με την πολιτεία του αγαθού, αυτόν τον απελευθερώνει μέσα σε ένα ευρύτερο κόσμο: η γνώση του εαυτού μαιευτικά απελευθερώνει πολλές εσωτερικές δυνάμεις, άγνωστες μέχρι τότε: ο αριστοκράτης σωκρατικός άνθρωπος αυτογνωρίζεται, γνωρίζει τον εσωτερικό πλούτο του, νοιώθει δυνατός σε έναν ευρύτερο πνευματικό κόσμο, θεωρεί ότι επειδή γνωρίζει όλα του επιτρέπονται: εξάλλου είναι γνωστή η σωκρατική ρήση: ουδείς εκών κακός: κανείς με τη θέλησή του δεν είναι κακός, άρα άμα ξέρει κανείς τι κάνει όλα επιτρέπονται. Ο Σωκρατικός άνθρωπος είναι ο αριστοκράτης του πνεύματος, ο Αχιλλέας όχι ώς Ήρωας με σπαθί αλλά ώς Ήρωας με νού.

Ο Κριτίας θα πρέπει να αντιμετωπισθεί σε αυτό το πνευματικό και αξιολογικό εύρος: Μαζί με τον Αλκιβιάδη, ολίγον πρίν την Σικελική εκστρατεία, κατηγορήθηκαν ότι απέκοψαν τις Ερμαίες κεφαλές. Οι αριστοκράτες Σωκρατικοί, αυτοί οι οποίοι ένοιωθαν με όπλο το Νού τους και την μαιευτική εσωτερική αυτογνωσία κάτι σαν νοήμονες θεοί, αυτοί οι οποίοι ξαναέγραφαν την Ιλιάδα αλλά με Ήρωες τους σωκρατικούς νοητικούς υπερήρωες, ένοιωσαν ότι ανήκουν σε έναν ευρύτερο κόσμο δικού τους αγαθού, οι κλασσικοί Αθηναίοι είναι απλοί θνητοί οι οποίοι τρέφονται από την παράδοση και τους θεούς: τη στιγμή κατά την οποία ο Κριτίας ώς σωκρατικός τρεφόταν από την παντοδυναμία του νοός του ο οποίος τον έτρεπε να νοιώθει ανώτερος όλων, σε ένα ευρύτερο κόσμο ιδεών και αξιών, με κατοίκους σωκρατικούς γνώστες του Νοός και των αξιών του. Θα πρέπει λοιπόν να συνδέσουμε αυτό το νοητικό υπόβαθρο με την επανεκτίμηση της έννοιας της αριστοκρστίας: ο αριστοκράτης τώρα σκέπτεται, έχει αξίες ενός γνωστικού κόσμου πλήρους καλού και ωραίου όπως αυτός το εννοεί, έχει ενωθεί με ό,τι θεωρεί ώς αγαθό και προσπαθεί με την γνώση και την παιδεία να το επιβάλλει στους πολλούς αντικαθιστώντας κάθε τι το παραδοσιακό: μισεί τους πολλούς ώς άτομα αγνοούντα τον κόσμο του, ώς άτομα περιττά οπαδούς μίας ξεπερασμένης καταστάσεως, ο σωκρατικός Κριτίας θεωρεί πλήρως ξεπερασμένη την Αθήνα ώς αποτελουμένη από μάζες αγνοούντων ανθρώπων : Ανθρώπων μη γνωριζόντων το σωκρατικό αυτογνωσιακό κάλλος, τον ευρύτερο κόσμο του πνεύματος, το Αγαθό: οι σωκρατικοί εθέλησαν να φέρουν έναν ευρύτερο κόσμο του Ωραίου και του Καλού, αποτελούμενον από ανθρώπους όπως αυτοί δίδονται στους πλατωνικούς διαλόγους: γνώστες του καλού και του ωραίου και της αξιακής εφαρμογής τους. Θεωρούσαν ότι ο παρών κόσμος αποτελείται από άτομα χωρίς ενδοσκόπηση, χωρίς το συμπαντικό δικό τους πνευματικό εύρος, κλεισμένα σε μία πόλη-κράτος φυλακισμένων σε παραδοσιακές νόρμες ανθρώπων. Η Σπάρτη απλά φάνταζε ώς αντίπαλος των Αθηναίων, ως νικήτρια έχουσα στρατιωτική δύναμη, καλή περίπτωση βοηθείας στα σχέδια του Κριτία και των συνεργατών του.

Ο Σωκρατικός λοιπόν Κριτίας, ο αριστοκράτης του σωκρατικού διαφορετισμού, ήξερε πολύ καλά ότι ήταν αδύνατον να εφαρμοσθεί η σωκρατική φιλοσοφία, η οποία απλά οδήγησε στην Ελληνιστική εποχή και από εκεί στην εμφάνιση του χριστιανισμού: αρνητικά όμως η σωκρατική διαφορετικότητα που ένοιωθε τον ώθησε στο να εκδηλώσει όλο του το μίσος προς τους Αθηναίους οι οποίοι ήταν κλεισμένοι σε ένα μικρόκοσμο ο οποίος κάποτε θα διαλυόταν από το άνοιγμα του Σωκρατικού νοός και ανθρώπου.

Θα θέλαμε –ενθυμούμενοι κάποιες αναλύσεις- να συζητήσουμε για τη συνεργασία του Κριτία με την Σπάρτη: η Σπάρτη ουδέποτε ανέπτυξε την έννοια του Νοός όπως οι Αθηναίοι, έμειναν πιστοί οι Σπαρτιάτες στην έννοια της οντολογικής δυνάμεως ώς απλή μίμηση του ανθρώπου: ο Σπαρτιάτης προσφέρεται ώς δύναμη στο Όλον χωρίς πνευματικά να το επεξεργάζεται : η Ακρόπολη όπως έχει ειπωθεί ενάντια στον Ταΰγετο. Ο Σωκρατικός Κριτίας αριστοκράτης του πνεύματος της μαιευτικής θεώρησε ότι αυτή η θέαση είναι πιο κοντινή σε αυτόν και τους ομοίους του σε σχέση με την πολύπλοκη πνευματικότητα των σοφιστών, της αθηναϊκής κοινωνίας και των συναφών αθηναϊκών ιδιαιτεροτήτων: θεωρούμε ότι ο Κριτίας ώς γνήσιος Σωκρατικός εβάδισε έναν ατομικό δρόμο- ώς ο δάσκαλός του- χωρίς φίλους και συμμάχους.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, δρ.φιλοσοφίας.