Μία διαφορετική προσέγγιση του μαθήματος της Οδύσσειας.

 

Μία διαφορετική προσέγγιση του μαθήματος της Οδυσσείας.

1.Ο άνθρωπος-υποκείμενο στην Οδύσσεια του Ομήρου.

Η Οδύσσεια του Ομήρου, εάν τουλάχιστον την εξετάσουμε μέσα από ένα καθαρά ανθρωποκεντρικό πρίσμα, θα διαπιστώσουμε ότι εξυπηρετεί μία πολύ συγκεκριμένη υπαρξιακή ανάγκη: Είναι μεσάζουσα ποίηση ανάμεσα στη μυθολογία και στον πραγματικό Άνθρωπο, στον Άνθρωπο ο οποίος θέλει να υπάρξει όχι με ένα μυθολογικό αιθέριο τρόπο, αλλά μέσα από ένα έλλογο συνδυασμό σκέψεως και πράξεως: ο Οδυσσέας σε όλο το Ποίημα της Οδυσσείας, είναι ο πολύτροπος, ο πολύπλαγκτος, ο άνθρωπος ο οποίος σκέφτεται και πράττει σύμφωνα με τα ανθρώπινα δεδομένα και δεξιότητες: ήδη ο Ποιητής μας έχει προετοιμάσει για τον Άνθρωπο Οδυσσέα και την Ανθρωπίνη φύση του. Συνομιλώντας με την Καλυψώ ο Βασιλέας της Ιθάκης είναι απόλυτος: δεν θέλει να ενωθεί με θεούς, είναι άνθρωπος, θέλει να ενωθεί με ανθρώπους, ο Όμηρος μέσα από την αρχή της Ομοιότητας εξελίσσει τον Άνθρωπο σε σχέση με τους Άλλους ανθρώπους, ουσιαστικά (πρίν τα πολιτικά του Αριστοτέλους) είναι ο θεμελιωτής της ανθρωπίνης Πολιτείας και Κοινωνίας.

Άρα η Οδύσσεια μετά τη Μινωϊκή και Μυκηναϊκή εποχή, αποτελεί την πρώτη προσπάθεια του Ανθρώπου να αποκοπεί από την εξάρτηση από τους Θεούς (εννοούμε ως Θεούς τις συμπαντικές δυνάμεις οι οποίες περιβάλλουν τους ανθρώπους) ώστε μέσα από μία έλλογη ιδιότυπη ανεξαρτησία μέσα στο σύμπαν ο Νοήμων Άνθρωπος να δημιουργήσει ό,τι εννοούμε ώς γήϊνο πολιτισμό ιδεών και αξιών. Από το Σύμπαν ο Οδυσσέας επιλέγει (ο έλλογος άνθρωπος) συγκεκριμένες δυνάμεις:

Τη δύναμη (Δίας) (κάτι σαν το Ηρακλείτειο πύρ, ισχυρά βούληση)

Τη σοφία (Αθηνά)

Την πληροφορία (Ερμής, ο οποίος είρει (ενώνει όπως λέγει και το όνομά του) τον ουρανό ώς σκέψη με τη γή ώς πράξη.

Την κίνηση (κάτι σαν το ύδωρ του Θαλή ( ο Ποσειδώνας ώς θεός της θαλάσσης συμβολίζει (επειδή είναι ενάντιος στον Οδυσσέα) ότι ο Άνθρωπος πλέον δεν θέλει το βύθισμα στο χάος του Όλου αλλά να επιπλέει και να κινείται έλλογα δημιουργώντας το νόστο επάνω στη γήϊνη  δημιουργία του). Από αυτή την άποψη άς προσέξουμε ότι όλα γίνονται επάνω στην κίνηση, πλέον ο άνθρωπος κινείται, εξάλλου μην ξεχνούμε ότι το ύδωρ σύμφωνα με το Θαλή κινεί τα πάντα, επίσης ο Πλατωνικός Κρατύλος θεωρεί ότι από το ύδωρ προέρχεται και η δράση ώς λέξη (ετυμολογικά).

Θα πρέπει επίσης να προσέξουμε την έννοια της περιπλάνησης και από γνωσιολογικής απόψεως. Η πλάνη (πλανώμαι, περιδιαβαίνω) διδάσκει ότι η αλήθεια δεν είναι στατικό πνευματικό γεγονός, αλλά κίνηση, περιπλάνηση, αγώνας εύρεσης όσων υπάρχουν: ο Όμηρος δεν θεωρεί ότι Αλήθεια είναι αυτό ή τούτο στο μυαλό μας, αλλά το υπαρκτό αποτέλεσμα του νόστου μας, ώς πραγματικότητα , σαν την Ιθάκη: για αυτό και θεωρεί ώς αλήθεια το ατρεκές, αυτό το οποίο δεν τρέμει και δεν παρεκκλίνει του σκοπού του. Άρα πλάνη δεν είναι ψεύδος αλλά κίνηση ανεύρεσης της δικής μου Ιθάκης, έπειτα όμως επειδή η Αλήθεια (κυρίως ως πνευματικό γεγονός) ταυτίστηκε με συγκεκριμένες θεολογικές ή φιλοσοφικές δοξασίες έξωθεν των ανθρώπων, κάθε ατομική περιπλάνηση θεωρήθηκε ώς πλάνη.

Είναι φυσιολογικό λοιπόν ο Όμηρος να παρέχει όλη την μετάβαση του Ελλόγου ανθρώπου από το μυθολογικό χθές στο λογικό αύριο μέσα από συμβολισμούς, οι έννοιες ακόμη (όπως κατανοούμε από τον Πλάτωνα) ήταν δυσκολονόητες διότι ο Νούς δεν είχε γαλουχηθεί ακόμα σε αυτές (τουλάχιστον με τον τρόπο που αυτό συνέβη από τον Αναξαγόρα και μετά). Εξάλλου ήδη προκαλεί μεγάλη εντύπωση ότι συνολικά η προσωκρατική φιλοσοφία περιέχεται στους συμβολισμούς του Ομήρου (όπως είδαμε ο Θαλής είπε ότι το ύδωρ είναι η Αρχή της ζωής (ο Οδυσσέας κινείται επάνω στο ύδωρ, η Οδύσσεια εκτυλίσσεται στο ύδωρ (κίνηση): ο Αναξίμανδρος συζήτησε για το άπειρο το οποίο βλέπουμε στην Οδύσσεια ώς άθροισμα Ολύμπου, Γής και Κάτω κόσμου: επίσης ο Αναξιμένης θεώρησε ότι ο αήρ είναι η Αρχή της ζωής, στην Οδύσσεια διαβάζουμε τη γνωστή ιστορία του Αιόλου: όπως και το Ηρακλείτειο πύρ (βούληση) συλλήβδην ανιχνεύεται στην στερρά θέληση του Οδυσσέα να επιστρέψει στην Πατρίδα του.

Εξάλλου το όλο αφηγηματικό οικοδόμημα της Οδυσσείας ετοιμάζει το έδαφος για το διφυή άνθρωπο του Πλάτωνος ( ο οποίος επεκράτησε συλλήβδην στο δυτικό ορθολογιστικό πολιτισμό): Ο Οδυσσέας όταν ξεκινά το Έπος είναι στην Καλυψώ, από εκεί πηγαίνει στους Φαίακες, στους Φαίακες ώς ανάμνηση μας λέγει τις περιπέτειές του: ο λογικός άνθρωπος πρώτα ενθυμείται τις συμπαντικές καταβολές και έπειτα προχωρεί στις πράξεις του, ο άνθρωπος είναι σύνολο των αναμνήσεών του και των αξιών οι οποίες από αυτές προκύπτουν: εξάλλου αποτελεί φιλοσοφικό θέσφατο (σκέφτομαι άρα υπάρχω): πρώτα θυμούμαι ποιος είμαι και έπειτα ολοκληρώνω με πρτάξεις την αποστολή μου ώς τελειωμένο νόστο.

Μπορούμε λοιπόν να ανιχνεύσουμε ένα ετοιμαζόμενο λογικό επίπεδο ιδεών και αξιών κάτω από τις συμβολιστικές περιπέτειες του Οδυσσέως. Eάν ο Πλάτων θεωρεί τη λήθη των ιδεών του Αγαθού, του Ωραίου και του Καλού, ως αιτία κάθε κακού, ήδη αυτό ετοιμάζεται στην Οδύσσεια μέσα από την ιστορία με τους Λωτοφάγους. Ο Οδυσσέας δεν πρέπει να υποπέσει σε γνωσιολογική λήθη, η γνώση του νόστου (κάτι το οποίο τόσο έντονα θα διαβάσουμε έπειτα στο Σωκράτη) αποτελεί θεμέλιο της ηθικής ζωής του ανθρώπου.

Μέσα από τους Λαιστρυγόνες επανέρχεται η γνώση ώς βουλιμία, ώς συμβολικό φάγωμα της σαρκός, κάτι το οποίο θα επιστρέψει στη χριστιανική θρησκεία όταν ο ιερεύς ψάλλει: λάβετε φάγετε τούτο εστίν το σώμα μου, συμβολικά δέχεται ότι όπως ο άνθρωπος εσθίει το μυαλό του ώστε μέσω της σκέψης να συλλάβει τις ιδέες και αξίες που επιθυμεί, παρόμοια οι Λαιστρυγόνες συμβολικά τρώνε ανθρώπους όπως οι σοφοί οι οποίοι μανιωδώς διαλύουν το μυαλό τους για να σκεφθούν και να συλλάβουν: οι σοφοί είναι μεγάλοι στο νού (για αυτό και οι Λαιστρυγόνες είναι τεράστιοι0.

Συνολικά η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη εμπεριέχεται στην ιστορία της Κίρκης αλλά και των Σειρήνων: οι άνθρωποι ώς έλλογα όντα οφείλουν να υπερβούν τη ζωώδη φύση τους χάριν των αρετών, αλλά και συνειδητά να ακολουθήσουν τον ενάρετο βίο της ελλόγου ηθικής ζωής (ας μην ξεχνούμε ότι ο Οδυσσέας ήταν ο μόνος ο οποίος άκουσε το άσμα των Σειρήνων).Την ίδια ηθική απόχρωση έχουμε και στην ιστορία του Ηλίου, η εγκράτεια έσωσε τον Οδυσσέα ο οποίος ήταν ο μόνος ο οποίος δεν έφαγε τα ιερά ζώα του Ηλίου: ο Ένας ξεχωρίζει από τους πολλούς, με βάση τη νοητική φύση του (αυτή εξάλλου η μοναδικότητα αναφύει και μέσα από την μελέτη της Απολογίας του Σωκράτους).

Ήδη ο Ηράκλειτος συζήτησε για την παλίντονο αρμονία των αντιθέτων τα οποία συνθέτουν την πορεία του Γίγνεσθαι: οι άνθρωποι έχουν δύο μάτια, με το ένα να βλέπουν τα πράγματα λογικά και με το άλλο συναισθηματικά. Ο άνθρωπος οφείλει να διαβλέπει την διττότητα των όντων ώστε να συνθέτει τις δυνάμεις όλων: ο Πολύφημος συμβολίζει κάθε τι  το αντίθετο σε όλα αυτά, τη μονολιθικότητα, την απολυτότητα, η οποία δεν συνάδει με τη λογική φύση των ανθρώπων οι οποίοι μπορούν να ενορώνται διττώς όλα τα φαινόμενα και νοούμενα γύρω τους.

Όλη η σοφία του μυκηναϊκού κόσμου (όπως αυτή φαίνεται και μέσα από τους τάφους του Ατρέως και των άλλων βασιλέων) συντείνει στο ότι η ζωή αυτή ώς στάδιο συνεχίζεται στο στάδιο του θανάτου , ο οποίος αποτελεί πύλη για την επομένη στιγμή του ανθρωπίνου Είναι: ήδη ο Παρμενίδης (η φιλοσοφία του Ενός Όλου) και ο Ηράκλειτος (αείζωον πύρ) έχουν συζητήσει για τη συνέχεια του Ανθρώπου στο σύμπαν: ο Όμηρος μέσα από την τριχοτόμηση του Όλου (σε Όλυμπο, Γή και Νέκυια (βασίλειο του Κάτω κόσμου εκεί όπου ο άνθρωπος γίγνεται πλούσιος σε γνώσεις (Πλούτων) προσφέρει την ισορροπία όσως και η ψυχανάλυση μετέπειτα είπε ώς ισορροπία του υποσυνειδήτου, συνειδητού και υπερσυνειδητού. Η κάθοδος του Οδυσσέως στον Κάτω Κόσμο σηματοδοτεί την αυτογνωσία όπως αυτή επανέρχεται στην Πλατωνικη Απολογία όπου ο Σωκράτης θεωρεί το θάνατο ώς γνώση και πνευματική αυτογνωσία απελευθέρωσης (πνευματικής).

Σε αυτή την κατεύθυνση υπάρχει και η αφήγηση για τους ανέμους του Αιόλου: ο άνεμος (πνοή-πνεύμα) το ότι ο Αίολος έκλεισε τους ανέμους σε ένα ασκί , συμβολίζει βέβαια την πλήρη νοητική ελεγξιμότητα του ανθρώπου: Ένας όμως θα φθάσει στην Ιθάκη, αυτό το οποίο επαναφέρει ο Νίτσε: η αλήθεια ανήκει στον Ένα. Ήδη ο ενισμός από τον Παρμενίδη έως τον Πλωτίνο (το περίφημο Πλωτινικό Έν) στρώνει το έδαφος στο ότι το Έν, η Μία αλήθεια υπέρκειται κάθε άλλου, εξάλλου σταδιακά θα επικρατήσουν και οι θρησκείες του μονοθεϊσμού.

Η ολοκλήρωση του Νόστου, αποκαλύπτει την ανάγκη οι άνθρωποι να έχουν σκοπό, Νόστο. Ο οποίος επέρχεται μέσα από το ότι όλα τα έχουμε ώς γνώση μέσα μας την οποία μεταλλάσσουμε σε πράξη επιστροφής. Ήδη αυτό αποτελεί και βασικό δόγμα των μετέπειτα θρησκειών: οι άνθρωποι φέρουν μέσα τους την ανάμνηση του παραδείσου, στον οποίο ώς Νόστο κατευθύνονται.