Γλωσσικά στοιχεία για το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας β΄γυμνασίου. Ι. Το κατηγορούμενο.

 Α. Η έννοια του κατηγορουμένου.

-Όπως είναι γνωστό τα ρήματα φανερώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί, δέχεται μία ενέργεια, ή βρίσκεται σε κάποια κατάσταση. Υπάρχουν όμως μερικά ρήματα που δεν φανερώνουν τίποτε από τα παραπάνω αλλά έχουν άλλο ρόλο: μεσολαβούν για να αποδοθεί στο υποκείμενό τους μία ιδιότητα, ένα γνώρισμα: Παράδειγμα:

Ο Γιώργος είναι επιμελής.

-Σε αυτό το παράδειγμα η ιδιότητα της επιμέλειας που εκφράζεται με το επίθετο επιμελής αποδίδεται με τη μεσολάβηση του ρήματος είναι στο υποκείμενο αυτού του ρήματος. Το επίθετο ή το ουσιαστικό κ.λ.π. που φανερώνει μία ιδιότητα ή ένα γνώρισμα που αποδίδει το ρήμα στο υποκείμενό του ονομάζεται: κατηγορούμενο.

Β.Μορφές Κατηγορουμένου:

Το κατηγορούμενο συνήθως είναι όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο) αλλά και κάθε άλλη λέξη ή λεκτικό σύνολο που κάποιος το εκλαμβάνει ως όνομα. Άρα λοιπόν μπορεί να είναι:

1. επίθετο   (ο τραγουδιστής είναι καλλίφωνος)

2.ουσιαστικό  (ο θείος εκλέχθηκε βουλευτής)

3.αριθμητικό  (οι ληστές ήταν τρείς)

4.μετοχή  (ο πατέρας φαίνεται λυπημένος)

5.αντωνυμία (αυτό δεν είναι τίποτε)

6.προθετικό σύνολο  (η καρδιά της έγινε από πέτρα)

7.πρόταση  (Ο Πέτρος έγινε ό,τι ονειρευόταν).

(Το κατηγορούμενο κάποιες φορές συνοδεύεται από τα μόρια ως, για, σαν.

Υπηρετώ ως αξιωματικός

Ο Γιάννης περνιέται για έξυπνος

Ο Πέτρος παρουσιάσθηκε σαν σωτήρας).

Η πτώση του κατηγορουμένου.

-το κατηγορούμενο όταν είναι πτωτικό (ουσιαστικό ή επίθετο) βρίσκεται στην ίδια πτώση με το υποκείμενο δηλαδή στην ονομαστική:

Ο Νίκος ορίσθηκε γραμματέας.

-όμως μερικές φορές το κατηγορούμενο αποδίδεται στο αντικείμενο του συνδετικού ρήματος (κατηγορούμενο του αντικειμένου) και σε αυτήν την περίπτωση βρίσκεται σε πτώση αιτιατική:

Όρισαν το Νίκο γραμματέα.

-το κατηγορούμενο μπορεί να βρίσκεται ακόμα και σε πτώση γενική:

Του μίλησε ως υπευθύνου για το θέμα.

ΙΙ.Συνδετικά ρήματα:

-Το ρήμα το οποίο μεσολαβεί προκειμένου να αποδοθεί στο υποκείμενό του η ιδιότητα, το γνώρισμα που φανερώνει το κατηγορούμενο, ονομάζεται : συνδετικό ρήμα (συνδέει κατά κάποιο τρόπο το ρήμα με το κατηγορούμενο).

Συνδετικά είναι τα ρήματα είμαι και γίγνομαι  και όσα έχουν σημασία συγγενική με αυτά τα δύο:

Είμαι, ανακηρύσσομαι, ονομάζομαι, μοιάζω, βρίσκομαι, γίγνομαι, αναγνωρίζομαι, φαίνομαι, κληρώνομαι, στέκομαι, λέγομαι, αποδεικνύομαι, γεννιέμαι, υπηρετώ, φυτρώνω, εκλέγομαι, παρουσιάζομαι, λογαριάζομαι,απομένω, ζω, μένω, νομίζομαι, χειροτονούμαι, θεωρούμαι, δείχνομαι, πεθαίνω.

-Ορισμένα από τα παραπάνω ρήματα δεν χρησιμοποιούνται μόνον ως συνδετικά:

Εδώ και τρείς ημέρες είμαι (=βρίσκομαι) στη Θεσσαλονίκη.

Η συνεδρίαση θα γίνει αύριο (=θα πραγματοποιηθεί).

ΙΙΙ.Γενική κατηγορηματική:

Το κατηγορούμενο μπορεί να εκφέρεται και με πτώση γενική που ονομάζεται γενική κατηγορηματική και φανερώνει:

1. κτήση:   το σπίτι είναι του παππού μου.

2. αξία   :    αυτό είναι ρολόϊ χιλιάδων ευρώ.

3. μέτρο:    τα κιβώτια είναι των πέντε κιλών.

4. ιδιότητα: το άγαλμα είναι της κλασσικής εποχής.

ΙV. Επιρρηματικό κατηγορούμενο:

-Εκτός από τα ρήματα που χρησιμοποιούνται συνήθως ως συνδετικά ρήματα μπορεί και οποιοδήποτε άλλο ρήμα ιδίως όταν σημαίνει κίνηση, να συνδέει το υποκείμενο με το κατηγορούμενο: Τότε το κατηγορούμενο ονομάζεται επιρρηματικό κατηγορούμενο , γιατί έχει επιρρηματική σημασία, φανερώνει δηλαδή:

1. τρόπο   Ο πατέρας έρχεται βιαστικός

2. χρόνο   Πολύ πρωϊνός ήλθες σήμερα

3.σειρά     Ο Κώστας τερμάτισε τελευταίος

4.παρομοίωση    Ο λαός έτρεχε μελίσσι.

-το επιρρηματικό κατηγορούμενο είναι επίθετο (ουσιαστικό είναι μόνον όταν φανερώνει παρομοίωση) και βρίσκεται σε ονομαστική, επειδή αναφέρεται στο υποκείμενο του ρήματος.

-το επιρρηματικό κατηγορούμενο στην ουσία προσδιορίζει το ρήμα και γι αυτό μπορεί να αντικατασταθεί με επίρρημα :

Ο πατέρας έρχεται βιαστικός (βιαστικά)

Πολύ πρωϊνός ήλθες σήμερα (ήλθες το πρωΐ)

Ο Κώστας τερμάτισε τελευταίος (στο τέλος)

Ο λαός έτρεχε μελίσσι (σαν μελίσσι).