Έκφραση-Έκθεση γ΄λυκείου: κριτήριο αξιολόγησης με απαντήσεις. Κείμενο: Έθνη και εθνικισμός.

 

«Αγαπώ υπερβολικά τη χώρα μου τη χώρα μου για να’μαι εθνικιστής» έγραφε ο Αλμπέρ Καμύ (γράμματα σε ένα φίλο γερμανό). Η νεότερη αντίληψη του Έθνους συνδέεται με την ιδέα του ανεξάρτητου και κυρίαρχουν κράτους και με το φαινόμενο του Εθνικισμού. Ως Εθνικισμό, με την πιο γενική έννοια που χρησιμοποιείται στην ιστοριογραφία και στην θεωρητική ανάλυση ( επομένως χωρίς να του αποδίδουμε έναν ηθικό ή πολιτικό χαρακτηρισμό) εννοούμε οποιοδήποτε κίνημα το οποίο: α)υποστηρίζει την ύπαρξη του Έθνους ως πραγματικότητας και επιθυμεί τη διατήρησή του, β) υπερασπίζεται και προωθεί τα πρωτεία του Έθνους στη συλλογική ζωή και τείνει να το υλοποιεί κυρίως με το θεσμό ενός ανεξάρτητου και κυρίαρχουν κράτους , γ) τοποθετεί στην κορυφή των πολιτικών αξιών του πολίτη το χρέος της πίστης και της αφοσίωσης στο εθνικό κράτος περιβάλλοντας το έθνος με μίαν αίγλη ιερότητας. (…).

Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος σηματοδοτεί μία αποφασιστική στροφή στην ιστορία του Εθνικισμού. Στην ερημωμένη και κατεστραμμένη Ευρώπη θα υψωθούν έγκυρες φωνές πολιτικών και διανοουμένων, οι οποίοι ζητούσαν το τέλος κάθε Εθνικισμού και την υπέρβαση του Εθνικού κράτους, που θεωρούνταν οι κυριότεροι υπεύθυνοι για τους πολέμους και τις σφαγές που έπληξαν την ανθρωπότητα σε λιγότερο από μισό αιώνα.

Στη συνείδηση των ευρωπαϊκών δημοκρατιών, η ανάμνηση του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ευνόησε ένα βαθύτατο πολιτιστικό και ηθικό μετασχηματισμό απέναντι στον Εθνικισμό ο οποίος εκτόπισε από το κέντρο της πολιτικής τη ρατσιστική νοοτροπία την πολεμική κουλτούρα που αναγόρευε τις στρατιωτικές αξίες σε ουσία του πατριωτισμού, τον μύθο της πολιτικής της ισχύος που συνδεόταν με την δύναμη των όπλων και με την επέκταση της εδαφικής κυριαρχίας, με δύο λόγια όλα αυτά που είχαν συνδεθεί με τον ευρωπαϊκό Εθνικισμό από τα μέσα του 19^ου αι. έως το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Οι φιλοδοξίες και οι επιδείξεις μεγαλείου και ισχύος των Εθνικών κρατών που είχαν κυριαρχήσει και βασανίσει τη ζωή της γηραιάς ηπείρου επί αιώνες εκτοπίσθηκαν μεταξύ των αναμνήσεων του τραγικού παρελθόντος , μολονότι ορισμένα από τα μεγαλύτερα κράτη που νίκησαν στη δεύτερη παγκόσμια σύγκρουση όπως η Γαλλία και η μεγάλη Βρεττανία διατήρησαν ακόμη συμπεριφορές μεγάλης δύναμης στην παγκόσμιο σκηνή.

Η κριτική του Εθνικισμού που διαιρούσε τους ευρωπαίκούς λαούς θεωρήθηκε ο μόνος δρόμος για να διαφυλαχθεί στην ευρώπη – στη νέα εποχή των ηπειρωτικών κρατών – η πολιτισμική της ταυτότητα και για να δοθεί στους ευρωπαίους η ικανότητα να ελέγχουν και να αποφασίζουν τη μοίρα τους. Η ανάδυση μιάς πιο ισχυρής επιθυμίας για την υπέρβαση των παλαιών εχθροτήτων και αντιπαλοτήτων μεταξύ των ευρωπαίκών εθνών με την ανακάλυψη κοινών πολιτισμικών ριζών και πνευματικών παραδόσεων, φάνηκε να ενθαρρύνει τις προσπάθειες που απέβλεπαν στον περιορισμό της κυριαρχίας των Εθνών- κρατών μέσα σε νέες πολιτικές και οικονομικές δομές ευρωπαίκών διαστάσεων. Με αυτό το πνεύμα τέθηκαν οι βάσεις για την οικοδόμηση μιάς νέας ευρωπαίκής κοινότητας.

Η οικοδόμηση αυτής της νέας ευρωπαϊκής κοινότητας υπήρξε κάθε άλλο παρά γρήγορη και ανεμπόδιστη. Μεταξύ των εμποδίων είναι η πολυπλοκότητα των εδραιομένων στην πραγματικότητα των Εθνών- κρατών συλλογικών συμφερόντων και η αντίσταση από τα Εθνικά κράτη στο να απαρνηθούν τμήματα της κυριαρχίας τους. Η ιδιαιτερότητα των πολιτισμών, των αξιών, των ιστορικών παραδόσεων των διαφόρων ευρωπαϊκών λαών αποκαλύφθηκε πιο ανθεκτική από τις πολύ πιο αδύναμες εκκλήσεις σε μία κοινή ιδεατή ενότητα.(…).

Η δύναμη και οι ρυθμοί επέκτασης του εθνικού φαινομένου αποτελούσαν ένα από τα πιο πολύπλοκα και σαγηνευτικά προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Κεντρικό στις προσπάθειες ανάλυσης και ερμηνείας αυτού του φαινομένου είναι πάνω από όλα το ζήτημα του Έθνους που αφορά όχι μόνον τον ορισμό της εννοιάς του, αλλά το ίδιο το πρόβλημα του χαρακτήρα του, αν δηλαδή το Έθνος θα πρέπει να θεωρείται μία αιώνια πραγματικότητα, μία αρχέγονη και ανεξάλειπτη οντότητα, επειδή έχει τις βάσεις του στην ίδια τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης και επομένως είναι και θα είναι διαρκώς παρόν στο ανθρώπινο γίγνεσθαι, ή αν πρόκειται για μία προσωρινή πραγματικότητα, δηλαδή για μία μορφή συλλογικής ένωσης που εμφανίσθηκε σε μία πρόσφατη εποχή της ιστορίας που πήγαζε από οικονομικές και πολιτικές ανάγκες του νεοτέρου κράτους, από τη συγκεντροποίηση, τη γραφειοκρατικοποίηση, την εκβιομηχάνιση, και που για αυτόν τον λόγο σε ένα λιγότερο  ή περισσότερο μακρινό μέλλον θα ξεπερασθεί εξαιτίας της αλλαγής των ιστορικών περιστάσεων από τις οποίες προέκυψαν το ίδιο το Έθνος, το Εθνικό κράτος και ο Εθνικισμός.

Πολύ σχηματικά οι σύγχρονες ερμηνείες του Εθνικού φαινομένου μπορούν να διακριθούν σε δύο κύριους προσανατολισμούς. Στην πρώτη περίπτωση που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε θεωρία του πραγματικού Έθνους, το Έθνος θεωρείται ως μία αντικειμενική πραγματικότητα, μία αληθινά υπαρκτή οντότητα, που προηγείται της γένεσης του Εθνικού κράτους και αποτελεί τη μήτρα του. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία το Εθνικό κράτος είναι ουσιαστικά ή έκφραση μίας συλλογικής υποκειμενικότητας που διαμορφώθηκε μέσα στο χρόνο και που απέκτησε συνείδηση της ταυτότητάς του μέσω του Εθνικισμού. Με αυτή την έννοια έγινε λόγος σχετικά με την απαρχή του Εθνικού φαινομένου στη σύγχρονη εποχή περί ‘αναγέννησης» και «αφύπνισης» του Έθνους. Στη δεύτερη περίπτωση που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε θεωρία του φαντασιακού Έθνους το Έθνος θεωρείται όχι μία αντικειμενική πραγματικότητα αλλά μία απλή πολιτισμική κατασκευή, ένας μύθος, ένα πολιτικό σχέδιο, με δύο λόγια ένα ιδεολογικό οικοδόμημα από το οποίο επωφελήθηκαν τα κυρίαρχα στρώματα του κεντρικού κράτους μέσω της «εθνικοποίησής τους». Για τους υποστηρικτές της θεωρίας του φαντασιακού Έθνους, το Εθνικό φαινόμενο είναι το κατάλοιπο μιάς εποχής που βρίσκεται ήδη στη δύση της. Εκκινώντας από αυτές τις δύο δοαφορετικές προσεγγίσεις και προοπτικές οι ερμηνευτές του Εθνικού φαινομένου εκτίμησαν με τρόπο προφανώς αντιθετικό το ρόλο του Εθνικισμού και του Εθνικού κράτους στη σύγχρονη ιστορία και στο προσεχές μέλλον. (…).

Εμίλιο Τζεντίλε, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Ρώμης.

 

1^ο Θέμα:

1. Σε κάθε μία από τις διατυπώσεις που ακολουθούν να δώσετε το χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος ανάλογα με το αν αποδίδουν το νόημα του κειμένου ή όχι. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με συγκεκριμένη αναφορά στο κείμενο.

Α) Στον Εθνικισμό η προσήλωση από πλευράς των πολιτών στο Εθνικό κράτος θεωρείται ύψιστη πολιτική αξία.

Β) Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ενίσχυσε τις Εθνικιστικές τάσεις στον ευρωπαϊκό χώρο.

Γ) Η κοινή πορεία των ευρωπαίκών κρατών μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο προύπόθεται την περιστολή της επιρροής των Εθνικών κρατών στις ευρωπαϊκές διαδικασίες.

Δ) Η συγκρότηση της ευρωπαϊκής κοινότητας συντελέσθηκε ακώλυτα.

Ε) Σύμφωνα με τη θεωρία του φαντασιακού Έθνους ή έννοια του Έθνους συνιστά πολιτισμικό, πολιτικό και ιδεολογικό οικοδόμημα προς όφελος των κρατούντων.

Μον.15.

2. Θέλετε να ενημερώσετε τους συμμαθητές και τις συμμαθήτριές σας σχετικά με την ερμηνεία του φαινομένου του Εθνικισμού όπως αυτή παρουσιάζεται στις δύο τελευταίες παραγράφους του κειμένου. Να γράψετε ένα περιληπτικό κείμενο 80-100 λέξεων το οποίο θα διαβάσετε στην τάξη σας.

Μον. 15.

2^ο Θέμα.

1.Να εντοπίσετε τον τρόπο ανάπτυξης της τελευταίας παραγράφου του κειμένου. «Πολύ σχηματικά…..στο προσεχές μέλλον». Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Μον.5

2.α) Να σχολιάσετε το βαθμό συνεκτικότητας της πέμπτης παραγράφου του κειμένου «η δύναμη….και ο Εθνικισμός».

Μον.5

Β) «Στη συνείδηση των ευρωπαϊκών δημοκρατιών η ανάμνηση του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ευνόησε έναν  βαθύ πολιτιστικό και ηθικό μετασχηματισμό απέναντι στον Εθνικισμό, ο οποίος εκτόπισε από το κέντρο της πολιτικής τη ρατσιστική νοοτροπία…». Στο παραπάνω απόσπασμα να χαρακτηρίσετε το είδος της σύνταξης, να δικαιολογήσετε την επιλογή του συγγραφέα και στη συνέχεια να τη μετατρέψετε στην αντίθετή της.

Μον.5

Γ) Στις περιόδους λόγου που ακολουθούν να δηλώσετε εάν η χρήση της γλώσσας είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

1) Η νεώτερη αντίληψη του Έθνους συνδέεται με την ιδέα του ανεξαρτήτου και κυρίαρχου κράτους και με το φαινόμενο του Εθνικισμού.

2) ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος σηματοδοτεί μία αποφασιστική στροφή στην ιστορία του Εθνικισμού.

3) Η οικοδόμηση αυτής της νέας ευρωπαίκής οντότητας υπήρξε κάθε άλλο παρά γρήγορη και ανεμπόδιστη.

4) οι σύγχρονες ερμηνείες του Εθνικού φαινομένου μπορούν να διακριθούν σε δύο κυρίους προσανατολισμούς.

5) Για τους υποστηρικτές της θεωρίας του φαντασιακού Έθνους το Εθνικό φαινόμενο είναι το κατάλοιπο μίας εποχής που ευρίσκεται ήδη στη δύση της.

Μον.5.

1.α) Να χωρίσετε τις παρακάτω λέξεις του κειμένου στα συνθετικά τους μέρη : αντίληψη, υπέρβαση, παραδόσεων, εκκλήσεις, αρχέγονη. Στην συνέχεια να χρησιμοποιήσετε το β΄συνθετικό της καθεμιάς ως β΄συνθετικό σε μία νέα σύνθετη λέξη.

Μον. 5.

Β) Να σχηματίσετε μία ρηματική φράση με καθένα από τα παρακάτω ρήματα του κειμένου: υπερασπίζεται, θα υψωθούν, να διαφυλαχθεί, αποκαλύφθηκε, πρόκειται για.

Μον.5.

3^ο θέμα:

Να ετοιμάσετε την εισήγησή σας για τη βουλή των εφήβων με θέμα τον Εθνικισμό. Να αναλύσετε τους λόγους που κατά τη γνώμη σας οι Εθνικιστικές τάσεις παρουσιάζουν έξαρση τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας. Να αναφερθείτε και στα αποτελέσματα αυτού του πολιτικού φαινομένου σε συλλογικό επίπεδο (350-400 λέξεις).

Μον.40.

Α Π Α Ν Τ Η Σ Ε  Ι  Σ.

1ο Θέμα

1.α) Σωστό <<τοποθετεί ... ιερότητας>>

β) Λάθος <<Ο Δεύτερος ... κράτους>>

γ) Σωστό <<Η ανάδυση ... κοινότητας>>

δ) Λάθος <<Η οικοδόμηση ... ανεμπόδιστη>>

ε) Σωστό <<Στη δεύτερη ... "εθνικοποίησης" τους>>

2. Αγαπητοί συμμαθητές και συμμαθήτριες,

Σε ένα κείμενο που διάβασα ο συγγραφέας πραγματεύεται το ζήτημα του εθνικισμού. Αρχικά,συνδέει την ερμηνεία του φαινομένου με τα γνωρίσματα της έννοιας έθνος. Ειδικότερα, παρουσιάζει δύο διαφορετικές οπτικές του όρου, είτε ως προϋπάρχουσα, αέναη και ακατάλυτη πραγματικότητα είτε ως προσωρινό πολιτισμικό, πολίτικο και ιδεολογικό κατασκεύασμα. Στη συνέχεια, αναφέρεται στις δύο επικρατέστερες θεωρίες του εθνικισμού. Στην πρώτη, το έθνος συνιστά απτή η πραγματικότητα, προϋπάρχει του εθνικού κράτους και εκφράζει τη συλλογική συνείδηση. Αντίθετα στη δεύτερη, αποτελεί τεχνητή επινόηση με σκοπό την εξυπηρέτηση συμφερόντων. Τέλος, ο συγγραφέας ολοκληρώνει διαπιστώνοντας ότι η διαφορά αυτή ευθύνεται για τις αποκλίνουσες αξιολόγησης του ρόλου του εθνικισμού. Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

2ο Θέμα

1. Η τελευταία παράγραφος του κειμένου αναπτύσσεται με τη μέθοδο της διαίρεσης. Ο συγγραφέας επιδιώκει να διαχωρίσει την έννοια του εθνικισμού σε δύο κατηγορίες. Διαιρετέα έννοια είναι ο εθνικισμός,διαιρετική βάση είναι ο διαφορετικός προσανατολισμός των σύγχρονων ερμηνειών του εθνικού φαινόμενο και τα διαιτητικά μέλη: <<θεωρία του πραγματικού έθνους>> και <<θεωρία του φαντασιακού έθνους>>. Με τη χρήση της διαίρεσης διευκολύνεται η επικοινωνία του συγγραφέα με τον αναγνώστη. Ενδεικτικές λέξεις: διακριθούν, δύο.

2.α) Μεταξύ των περιόδων της 6ης υπάρχει συνεκτικότητα, γιατί όλα τα νοήματα δένουν παραγωγικά γύρω από την κύρια ιδέα της θεματικής περιόδου που σχετίζεται με το πρόβλημα της εξάπλωσης εθνικισμού στη σύγχρονη εποχή <<Η δύναμη ... κόσμου>>. Μετά την τοποθέτηση του συγγραφέα στη θεματική πρόταση, ακολουθεί στις λεπτομέρειες ο συσχετισμός του φαινομένου με τις διαφορετικές οπτικές της έννοιας έθνος: <<Κεντρικό ... χαρακτήρα του>>. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι δύο διαμετρικά αντίθετες προσλήψεις του όρου που, κατά συνέπεια, διαφοροποιούν τον ρόλο και τη λειτουργία τόσο του εθνικού κράτους όσο και του εθνικισμού <<αν δηλαδή ... ο εθνικισμός>>. Η μετάβαση από το ένα νόημα στο άλλο επιτυγχάνεται απρόσκοπτα, οι ιδέες και τα επιχειρήματα της παραγράφου χαρακτηρίζονται από λογική αλληλουχία και νοηματική συνάφεια.

β) Το είδος της σύνταξης που επιλέγει ο συγγραφέας στο παραπάνω απόσπασμα είναι η ενεργητική. Με την ενεργητική σύνταξη δίνεται έμφαση στα υποκείμενα των ρημάτων, τα πρόσωπα που ενεργούν. Παράλληλα, το ύφος του κειμένου καθίσταται απλό, ζωηρό και άμεσο, ενώ ταυτόχρονα προσδίδεται σαφήνεια στο λόγο.

Στη συνείδηση των ευρωπαϊκών δημοκρατικών, ευνοήθηκε ένας βαθύς πολιτιστικός και ηθικός μετασχηματισμός απέναντι στον εθνικισμό, από τον οποίο εκτοπίστηκε από το κέντρο της πολιτικής η ρατσιστική νοοτροπία...

γ)i. Κυριολεκτική, ii. Μεταφορική, iii. Μεταφορική, iv. Μεταφορική, v. Μεταφορική

3.α) αντίληψη: αντί + λαμβάνω πρόληψη, υπέρβαση: υπέρ+βαίνω διάβαση, παραδόσεων: παρά+δίδω έκδοση, εκκλήσεις: εκ+καλώ ανάκληση, αρχέγονη: αρχή+γίγνομαι πρωτόγονη

β) Υπερασπίζεται τα δικαιώματα του. Θα υψωθούν αγάλματα για να τους τιμήσουν. Να διαφυλαχθεί το δικαίωμα της ελευθεροτυπίας. Αποκαλύφθηκε το άσχημο πρόσωπο της κυβέρνησης. Πρόκειται για προδοσία.

3ο Θέμα

  Αξιότιμε κύριε πρόεδρε της Βουλής,

  Αξιότιμα μέλη της Βουλής των εφήβων,

  Ο θεσμός της Βουλής των εφήβων προσφέρει σε εμάς τους νέους την ευκαιρία να ακουστεί ο λόγος μας για τα σοβαρά προβλήματα της εποχής μας. Από αυτό το βήμα, λοιπόν, θα ήθελα να μοιραστώ τον προβληματισμό μου για την υφισταμένη  άνοδο των εθνικιστικών ιδεών και πράξεων το τελευταίο διάστημα στον ελληνικό χώρο. Οι πολιτικές παρεμβάσεις και δράσεις εθνικιστικού παράγοντα της χώρας πληθαίνουν και διαμορφώνουν ένα σκηνικό έντονων ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, με κυρίαρχα χαρακτηριστικά του την είσοδο   της κοινωνίας σε νέες προβληματικές και την επιδίωξη ανεύρεσης  των αντίθετων απόψεων. Ποιοι παράγοντες ευθύνονται, όμως, για αυτήν την εθνικιστική έξαρση;

  Αρχικά, οι αιτίες για την αναζωπύρωση των εθνικιστικών κινημάτων στην Ελλάδα σχετίζονται κυρίως με τις δραματικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στον ελληνικό χώρο εξαιτίας της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών. Η κατάρρευση της οικονομίας μας, με συνακόλουθα τα αισθήματα της ανασφάλειας και της απογοήτευσης που βιώνουν οι άνθρωποι που δοκιμάζονται από τη φτώχεια, ευνοεί την υιοθέτηση εθνικιστικών αντιλήψεων από τον λαό, προσβλέποντας σε κάποια λύση.

  Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης απομακρύνονται από τον κοινωνικό τους ρόλο και λειτουργούν σε πολλές περιπτώσεις ως φερέφωνα της εθνικιστικής ρητορικής . Έτσι, η στερεοτυπική και εμμονικά αρνητική παρουσίαση των υπόλοιπων εθνοτήτων παραδίδει μία σταθερή και στερεοτυπική εικόνα για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες.

  Η διόγκωση της ανεργίας, λόγω της οικονομικής ύφεσης, γεννά αγανάκτηση στους πολίτες, οι οποίοι γίνονται εύκολα αντικείμενο επιρροής  από φορείς εθνικιστικών τάσεων.

  Ο Εθνικισμός αντιπαλεύεται  σε μεγάλο βαθμό τα δημοκρατικά πολιτεύματα και τις αξίες που αυτά πρεσβεύουν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα με ενισχύεται η πολιτική αστάθεια, να διασπάται η κοινωνική συνοχή και να υπονομεύεται η ισορροπία στο εσωτερικό της κοινωνίας. Σε αυτή την περίπτωση το έδαφος καθίσταται πρόσφορο για την ανάδειξη ολοκληρωτικών καθεστώτων και την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

  Η καλλιέργεια της εθνικής ανωτερότητας που επιδιώκει ο εθνικισμός και η υπερήφανη  απόρριψη της αξίας άλλων εθνών οδηγεί σε απομονωτισμό. Έτσι, όμως, ανακόπτεται κάθε προοπτική γόνιμης πολιτιστικής αλληλεπίδρασης. Η επιδίωξη της πολιτιστικής αυτάρκειας προκαλεί πολιτιστική στασιμότητα και στερεί από το έθνος τα οφέλη της επαφής με τα πολιτισμικά επιτεύγματα άλλων εθνικοτήτων.

  Το εθνικιστικό κλίμα δεν ευνοεί την ειρηνική συνύπαρξη των λαών και εγείρει εμπόδια στη μεταξύ τους επικοινωνία. Δυσχεραίνει, επίσης, τις διεθνείς επαφές και τη διεθνή συνεργασία. Το κλίμα μισαλλοδοξίας που δημιουργείται και η απουσία διαλόγου μεταξύ των εθνών όχι μόνο δεν συμβάλλει στην επίλυση των παγκόσμιων προβλημάτων, αλλά ενισχύει τις επεκτατικές βλέψεις, χάριν του εθνικού συμφέροντος, οδηγώντας σε πολεμικές συγκρούσεις.

  Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι πρόσφατη αναζωπύρωση των εθνικιστικών τάσεων στη χώρα μας, με τις ποικίλες επιπτώσεις της, αποτελεί ένα μείζον θέμα που χρήζει άμεσης και προσεκτικής αντιμετώπισης. Θεωρώ ότι είναι χρέος όλων μας να ερευνήσουμε σε βάθος το φαινόμενο  του Εθνικισμού καθώς και τους παράγοντες  που συμβάλλουν στη συντήρηση και την εξάπλωση του Εθνικιστικού φαινομένου. Η ευθύνη βαραίνει, πρωτίστως, τους φορείς αγωγής, την πολιτεία, την παιδεία και την διεθνή κοινότητα.

  Σας  ευχαριστώ για την προσοχή που επιδείξατε.