Δειγματική διδασκαλία στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών από μετάφραση.Α ΄γυμνασίου.

 

Ι)Κείμενο:Προοίμιο της Οδύσσειας , στ. 1-25.

(Ευρίσκεται στα σχολικά βιβλία των μαθητών).

ΙΙ) Στόχος της διδασκαλίας του προοιμίου. Η θεατρικότητα του προοιμίου. Ο Ομηρικός κόσμος.

1.Κατανόηση του Ομηρικού κόσμου και του ρόλου που ενέχει σε αυτόν η Μούσα.

2.Ποιό μοντέλο ανθρώπου σε αυτόν τον κόσμο προετοιμάζεται.

3.Η έννοια του σκοπού, το «τέλος»  της Ελληνικής φιλοσοφίας.

ΙΙΙ) Η δομή του προοιμίου. Εννοιολογική ανάλυση.

1-13: το κυρίως προοίμιο, ή το προοίμιο του Ποιητή.Σε αυτό ομιλεί ο Ποιητής.

Α. Eπίκληση στη Μούσα (ο ποιητής καλεί τη Μούσα να τον βοηθήσει να αφηγηθεί τα γεγονότα) (στ.1).

Β. Διήγηση  (το θέμα του έπους και η υπόθεσή του σε γενικές γραμμές) (στ.1-11).

Γ. Παράκληση (ο ποιητής ζητεί από τη Μούσα να αρχίσει τη διήγησή της από κάποιο ορισμένο σημείο ή από όπου θέλει αυτή) (στ.12-13).

14-25: το προοίμιο της Μούσας.

Ο Λειτουργικός ρόλος του προοιμίου: Με το προοίμιο ο ποιητής:

1.Επικαλείται τη Μούσα να τον βοηθήσει στο δύσκολο έργο του.

2.Δηλώνει το θέμα του έπους: ο άνδρας ο πολύτροπος στον αγώνα του για την επιστροφή του και την αποκατάστασή του.

3.Προβάλλει τον κεντρικό ήρωα του έργου, τον Οδυσσέα, και τον ηθογραφεί.

4.Δίνει τη βασική ηθική αρχή που διέπει όλο το έπος (οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και τις ηθικές τους αποφάσεις και όχι οι θεοί).

Στοιχεία τεχνικής.

1.Το προοίμιο της Οδύσσειας (1-13) ανοίγει και κλείνει με επίκληση στη Μούσα. Τον άνδρα Μούσα (1) από όπου θές θεά ξεκίνα (13). Το σχήμα αυτό ονομάζεται κύκλος.

2. Προσέχουμε ότι ο Ποιητής σε όλο το προοίμιο αποσιωπά το όνομα του Οδυσσέα. Αυτό συμβαίνει διότι ασχολείται με την έννοια Άνθρωπος και την όλη εξέλιξή του (πνευματική και ηθική) και όχι με το συγκεκριμένο ήρωα, ο σκοπός του είναι το έπος να γίνει αιτία ανθρωποκεντρικής πνευματικής εξέλιξης  του κάθε ανθρώπου.

3. Ο Οδυσσέας (κατά τη διάρκεια της επίκλησης στη Μούσα) ευρίσκεται στο νησί της Καλυψούς.  Άρα ο ποιητής αρχίζει την αφήγησή του από το μισό και πέρα των περιπλανήσεών του. Αυτή η τεχνική (in media res) ενεργοποιεί δύο πολύ σημαντικές λειτουργίες του ανθρώπου: την ανάμνηση και την πράξη: ο Οδυσσέας στους Φαίακες δεν θα ζήσει όσα πέρασε αλλά θα τα αφηγηθεί: η απαρχή της ανθρωπίνης αφήγησης είναι η απαρχή της ανθρώπινης συνειδητοποίησης ότι το μυαλό μας μπορεί να θυμηθεί και να πράξει όσα θέλουμε και επιθυμούμε. Η αφήγηση σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό όν το οποίο ενθυμείται και μετατρέπει σε ιδέες και αξίες όσα ενθυμείται.

4. προοικονομία: στους στίχους 20-21 ο αναγνώστης προειδοποιείται ότι ο Οδυσσέας θα επιστρέψει στην Ιθάκη.

5.Αντιθέσεις:

Ο πολύτροπος Οδυσσέας       -     οι νήπιοι σύντροφοι

Σωτηρία Οδυσσέα                    -      απώλεια συντρόφων

Επιστροφή των άλλων στην   -      ο Οδυσσέας ακόμη περιπλανάται

Πατρίδα τους

Όλοι θεοί τον συμπαθούν            -    ο Ποσειδώνας τον μισεί.

Εμβάθυνση στο Προοίμιο.

1.Η βασική ιδέα του προοιμίου είναι η γένεση του Ανθρώπου ως νοήμονος και ηθικού όντος. Ο άνθρωπος πλέον στηρίζεται στις δικές του πνευματικές δυνάμεις ώστε μέσω της ηθικής να δημιουργήσει πόλεις και μέσω του μυαλού του να κυριαρχήσει στον κόσμο. Αυτό το Ομηρικό Υποκείμενο είναι το μετέπειτα φιλοσοφικό υποκείμενο (όχι τυχαία ο Πλάτων συζήτησε για ανάμνηση και γνώση) επίσης οι θρησκείες στηρίχθηκαν στην νοητική επάρκεια του ανθρώπου να πλησιάσει το θεό.

2.Στην Οδύσσεια εμφανίζονται ως συμπαραστάτες του Οδυσσέα ο Δίας (δύναμη βουλήσεως) η Αθηνά (Σοφία) ο Ερμής (συνεχής πληροφορία). Πράγματι αυτές οι δυνάμεις είναι όσες χρειάζονται από τον Άνθρωπο ώστε να προσανατολισθεί στο επίγειο δημιουργικό ταξίδι του.

3.Γεννάται λοιπόν το πνευματικό υποκείμενο αυτό που σκέπτεται και πράττει: ο Ποσειδώνας, ως θεός της θαλάσσης, του χάους του ωκεανού, προσπαθεί να απορροφήσει τον άνθρωπο ο οποίος με τη λογική του θέλει να ξεφύγει από το χάος και να δημιουργήσει ένα έλλογο και συγκεκριμένο πολιτισμό.

4.Ο Οδυσσέας μας θυμίζει τον Προμηθέα. Φωτιά είναι η χρήση του μυαλού εκ μέρους του ανθρώπου ώστε ο άνθρωπος να ζήσει με το μυαλό του.

5. Παρατηρούμε ότι για πρώτη φορά οι άνθρωποι διακρίνονται με βάση το νού τους: σε νηπίους και ωρίμους: Αυτό δεν υπήρχε και αποτελεί την απαρχή του λογικού Ελληνικού πολιτισμού: λίγα χρόνια αργότερα ο Περικλής στην Αθήνα σε αυτή τη διάκριση θα στηρίξει τη Δημοκρατία των Αθηνών όταν θα θέσει ως θεμέλια του καλού πολίτη τη φιλοσοφία: επίσης και ο Σωκράτης θα χωρίσει τους ανθρώπους σε πεπαιδευμένους και μη. Η γνώση πλέον αποτελεί κριτήριο αξιωσύνης ανάμεσα στους ανθρώπους.

6.Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια συζήτησε ότι η έλλογη φύση του ανθρώπου αντιστέκεται στο πάθος: ο νούς του ανθρώπου μπορεί να νικά τα  πάθη και να προχωρεί στο σκοπό του. Γεννάται βέβαια ή έννοια του ενός; Ένας θα φθάσει στην Ιθάκη.

7. Η τακτική της media res είναι σημαντικότατη: πλέον ο άνθρωπος γνωρίζει ότι ο νούς του μπορεί να φιλοξενήσει τις εμπειρίες του και να τις αναλύσει σε ιδέες και αξίες. Ο νούς καθίσταται οδηγός στον άνθρωπο: πολλά χρόνια αργότερα η δυτική φιλοσοφία θα στηριχθεί σε αυτό που ξεκίνησε από τον Όμηρο και γιγαντώθηκε στον Πλάτωνα: η ανάμνηση των γεγονότων, η ανάλυσή τους σε ιδέες και αξίες, αποτελεί την γνωσιολογική και ηθική ωρίμανση του ανθρώπου.

8. H έννοια του σκοπού  (ενδελέχεια). Ο Ομηρικός άνθρωπος χαρακτηρίζεται από το σκοπό, όχι όμως τυχαία, ο νοητικός άνθρωπος ενσυνείδητα θέτει σκοπό έλλογο στη ζωή του, άρα περιορίζεται το χάος και η τύχη η τυφλή υπακοή στη Μοίρα στη ζωή του ανθρώπου. Στη ροή της φιλοσοφίας αυτό αποθεώθηκε από τον Αριστοτέλη όταν συζήτησε ότι όλα γύρω μας έχουν σκοπό (ενδελέχεια) και αναπτύχθηκε και το τελεολογικό επιχείρημα της ύπαρξης του θεού. Ο σκοπός ήδη είναι μέσα μας ώς επιστροφή σε αυτά που ήδη ξέρουμε και έχουμε υπάρξει.

9.Η έννοια της πλάνης αποκαθίσταται στην Ομηρική Οδύσσεια: σε αντίθεση με ό,τι έπειτα επεκράτησε ο άνθρωπος της περιπλάνησης δεν ψάχνει την αλήθεια σε κάποιον θεό ή σε κάποια άλλη εξωτερικότητα: Ο Ομηρικός Άνθρωπος ακόμα είναι άνθρωπος του Όντος, ως Ιθάκη και νόστιμον ήμαρ ήδη έχει την αλήθεια μέσα του, οι θεοί δεν είναι αντικείμενο λατρείας αλλά βιωματικές δυνάμεις ηθικής ακολουθίας, άρα η πλάνη είναι η καλή ακολουθία όλων όσων μέσα μου έχω. Όταν όμως θεωρήθηκε ότι ο άνθρωπος είναι χαμένος και ο θεός κάτι έξω από αυτόν και αντικείμενο νοητικής έρευνας και όχι βιωματικής ακολουθίας, η πλάνη θεωρήθηκε ψεύδος και αναλήθεια.

10. Γιατί τα πιο πολλά χρόνια των περιπλανήσεών του τα πέρασε ο Οδυσσέας στην Καλυψώ; Η Καλυψώ είναι η κόρη του Τιτάνα Άτλαντος ο οποίος κρατούσε το σύμπαν στους ώμους του (η γνωσιακή αλλαζονεία του ανθρώπου): άρα η Καλυψώ είναι η φαινομενικότητα του κόσμου μας, η παρουσία εκεί του Οδυσσέα συμβολίζει την ραστώνη, τη νωχέλεια, την ακηδία του ανθρώπου ο οποίος πρέπει να μην παρεκκλίνει καθόλου του σκοπού του αλλά γρήγορα να επιστρέφει σε αυτόν.

11. Άρα τα γνωρίσματα του νοητικού ανθρώπου είναι τα εξής:

Κίνηση

Σκέψη

Αρετές (σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη (Πλατωνικό σύμπαν δικαιοσύνης)

Ηθική

Βιωματική σχέση με θεούς.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.