Το ανθρώπινο Υποκείμενο στη Λογοτεχνία γυμνασιου και λυκείου.

 

Σύμφωνα με τα Νέα Προγράμματα Σπουδών (ΝΠΣ) στο μάθημα της Λογοτεχνίας ενδιαφέρει η πνευματική, συναισθηματική, αξιακή κατάσταση του Υποκειμένου. Ουσιαστικά συμβαίνει μία αξιολογική μετατόπιση –η οποία έχει συγκεκριμένες φιλσοοφικές ρίζες τις οποίες και θα ιδούμε- η οποία θα πρέπει να προσεχθεί: στην ηλεκτρονική, ψηφιακή εποχή της πληροφορίας, ο ανθρωποκεντρισμός «προικίζεται» με την άπλετη διάχυση της πληροφορίας. Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι το καρτεσιανό «σκέπτομαι άρα υπάρχω» μετουσιώνεται σε «πληροφορούμαι άρα υπάρχω». Αξίζει πραγματικά να προσέξουμε αυτό το σημείο: πλέον ο σημερινός ανθρωποκεντρισμός δεν τροφοδοτείται από ατομικές έωλες μεταφυσικού τύπου σκέψεις, ώς κάτι ιδιαίτερο της φιλοσοφικής εκλεπτυσμένης γνώσης κάποιων φιλοσόφων: το «πληροφορούμαι άρα υπάρχω» αναβαθμίζει εννοιακά τον άνθρωπο στην σημερινή οικουμενικότητα της κοινωνίας της πληροφορίας. Τα λογοτεχνικά κέιμενα που αναλύουμε παρακολουθούν και συνταυτίζονται με το νέο αυτό υποκείμενο και το σύγχρονο ταξίδι του.

Πλέον ο σημερινός άνθρωπος αντιστρέφει τελείως την παθητικότητα των Επικουρείων και των Στωϊκών: είναι σημαντικό αυτό να προσεχθεί: η κοινή σχέση των ανθρώπων με την κοινωνία της πληροφορίας, όπως κάποτε η κοινή σχέση του ανθρώπου με το νού έφερε τις μονοθεϊστικές θρησκείες,αυτή λοιπό η κοινή σχέση του ανθρώπου με την κοινωνία της πληροφορίας αναβαθμίζει γνωσιλογικά και αξιολογικά τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος πλέον σήμερα και εννοιακά αλλά και ατομικά γνωρίζει τα του κόσμου εν στιγμή, συμμετέχει στα δρώμενα έστω με ψηφιακό αλλά και διά ζώσης, ενημερώνεται για όλα, έχει ενεργό συμμετοχή στα πολιτικά και άλλα δρώμενα, έχει άποψη, μπορεί μέσα από ψηφιακές και ζωντανές συλλογικότητες και δράσεις να διαφημίζει δράσεις και εκδηλώσεις για την βελτίωση της ζωής του και του κόσμου. Ο σημερινός άνθρωπος της εικονικής πραγματικότητας εν στιγμή γνωρίζει πολλά και εν στιγμή αποφασίζει για πράξεις οι οποίες σε άλλες εποχές ανήκαν σε λίγους προνομιούχους μιάς γνώσης η οποία σήμερα ευρέως διαχέεται.

Ως εκ τούτου η εποχή κατά την οποία η εξουσία του κόσμου ήταν πυραμιδική, ανεστράφη: η παθητικότητα η παλαιά υποχωρεί, τα έκτακτα ανακοινωθένται τα οποία ενημέρωναν τους ανθρώπους ανήκουν στο παρελθόν: σε γνωσιλογική πληροφοριακή βάση οι άνθρωποι εξ εαυτών και από μόνοι τους ενημερώνονται για όλα τα καλά και άσχημα του πλανήτου και της ζωής τους: ασχέτως του γεγονότος εάν μπορούν όλη αυτή τη γνώση να την μεταλλάξουν σε αποτελεσματική δράση οι άνθρωποι σήμερα αυτοενημερώνονται και αυτόενεργοποιούνται πνευματικά και συναισθηματικά για πλείστα όσα προβλήματα της ζωής τους: προβλήματα ιδεών, φύσεως, ανθρωπίνων σχέσεων κ.λ.π. Το υποκείμενο ώς μεταδιαφωτιστική οντότητα έχει πλήρως διά της ψηφιακής εποχής ενεργοποιηθεί (γνωσιακά και αξιακά): για πρώτη φορά στην παγκόσμιο ιστορία η διάχυση της πληροφορίας είναι καθολική, ουσιαστικά συζητούμε για ανεστραμμένο Όμηρο: εκεί όλοι μετέσχον της κοινής συμπαντικής γνώσης και ο Οδυσσέας ενεργός έφθασε στο νόστο, σήμερα όλοι μετέχουσιν της κοινής πληροφοριακής γνώσεως και ως ενεργοί επιθυμούν το νόστο τους σε ένα κόσμο βελτίονα και σε μία ατομικότητα εξελικτική.

Όλο αυτό όμως  επανατοποθετεί την έννοια της ηθικής για το νέο υποκείμενο σε νέα βάση (γνωσιακή και ηθική)  η οποία θα πρέπει να ανιχνεύεται στα κείμενα: Πλέον σημασία έχει –με βάση το κείμενο- η γνώση και ο τρόπος του λογοτεχνικού υποκειμένου το οποίο καλείται όχι απλά να υποστή όσα υφίσταται από την κοινωνία (όπως μέχρι τώρα θεωρούσαμε στην ανάλυση των κειμένων) όσα υφίσταται από θρησκευτικούς ή άλλους παράγοντες, πλέον πρέπει να φαίνεται στις αναλύσεις των μαθητών η κατανόησή τους για το πώς και γιατί και με τι σκοπό το λογοτεχνικό υποκείμενο της πληροφοριακής εποχής επεμβαίνει δημιουργικά και ριζοσπαστικά στην εποχή του, ενεργώντας, πράττοντας, τροποποιώντας ή και αλλάζοντας τη ζωή του, τη ζωή των άλλων.

Ουσιαστικά πλέον η Λογοτεχνία υπακούει σε μία ωραία διαλεκτική: πώς οι πληροφορίες του κειμένου σε σχέση με όσα πλέον μπορεί να γνωρίσει και να μεθέξει το λογοτεχνικό υποκείμενο, το επηρεάζουν συναισθηματικά ηθικά και πνευματικά ώστε δημιουργικά να προτάξει και προτείνει και να πράξει λύσεις και υπέρβαση προσώπων και πραγμάτων χάριν ενός καλλιτέρου αύριο: πλέον η κοινωνία δεν έχει αντίπαλο ένα παθητικό υποκείμενο αλλά ένα ενεργό υποκείμενο το οποίο βρίθει πληροφοριών δημιουργικών προς έναν κόσμο καλλίτερο, προς ένα εαυτό βελτίονα. Η λογοτεχνία απολλύει τα τελευταία θεωρητικά της χαρακτηριστικά χάριν του πλήρους ενεργού υποκειμένου: συζητούμε για τη σωκρατοποίηση της λογοτεχνίας: όλοι εκόντες καλοί με έναν τρόπο γνώσης πληροφορίας καθολικής: πλέον η κοινωνία η πολιτική οι προλήψεις και τα στερεότυπα χάνουν τον παραδοσιακό ρόλο τους στην λογοτεχνία. Ο άνθρωπος έχει την πληροφορία της θεωρητικής συναισθηματικής και πρακτικής υπέρβασης διά της καθολικά διαχεομένης πληροφορίας. Θα πρέπει λοιπόν στο λογοτεχνικό κείμενο να ανιχνεύονται όλες οι γνωσιακές συναισθηματικές και ηθικές πληροφορίες και πώς αυτές θα σμιλεύσουν το λογοτεχνικό υποκείμενο ώστε διά όλων αυτών να προχωρήσει στην ενεργό επέμβασή του στα προβλήματα και στις απαιτήσεις των καιρών του. Ο λογοτεχνικός πρωταγωνιστής παύει να είναι δυνητικά παιθητικός διότι δυνητικά έστω μπορεί να ενεργήσει να συναισθανσθεί να πράξει. Η συναισθηματικότητα είναι η πρώτη βαθμίδα αφυπνίσεως , η λογική και ηθική επέμβαση στα προβλήματα του κόσμου η επομένη: πλέον το υποκείμενο δεν αυτοκτονεί δεν παραιτείται δεν φυλακίζεται αλλά δυνητικά έστω έχει τη δύναμη της επεμβάσεωςς: ακόμα και στην προσωπική γνώμη των μαθητών στο Γ ερώτημα της συνεξέτασης της λογοτεχνίας υπάρχει η ευχέρεια να δείξουν οι μαθητές πώς οι γνώσεις του λογοτεχνικού υποκειμένου καθιστούν τον έφηβο  κατ΄αρχάς συναισθηματικά αφυπνισμένο ώστε να προχωρήσει στη γνωσιακή και ηθική αντίδραση .

Εφαρμογή:

Δίδεται το εξαιρετικό ποίημα του Κ.Καβάφη: Όσο μπορείς…

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες  στες  πολλές  κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κι εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

Κ.Π. Καβάφης, Ποιήματα, τόμ.1, Ίκαρος

Ανάλυση:

Η συναισθηματική κατάσταση του ποιητικού υποκειμένου είναι δεδομένη: τίθεται το υπαρξιακό όριο ανάμεσα στον Εαυτό και στην μαζοποιητική αλλοτρίωσή του. Τίθεται εμφαντικά το ζήτημα της εσωτερικά ατομικής ωρίμανσης παρά η εξωτερική δήθεν κοινωνική αυτάρκεια. Παρατίθεται μάλιστα και το τέλος: ο άνθρωπος αυτοευτελιζόμενος αυτοαναιρείται πλήρως υπαρξιακά και χαρακτηρολογικά.

Προσωπικά θεωρώ ότι πλέον οι άνθρωποι έχουν τις δυνατότητες της ατομικής πορείας, αυτογνωσίας και εξέλιξης: Σε μία εποχή γνώσης και πληροφόρησης, επιλογών και δικαιωμάτων οι λογικοί άνθρωποι της πληροφορίας και των ατομικών επιλογών μπορούν να διανοίγουν δρόμους στην κοινωνία, στην αλλοτρίωση και στη μαζοποίηση. Πλέον μέσω της πληροφορίας η οποία συνενώνει τους ανθρώπους μπορούν οι άνθρωποι να ενωθούν ώς κοινή σκέψη ώς κοινό ήθος και στάση ζωής ώστε ως ατομικότητες οι οποίες δημιουργούν έλλογες συλλογικότητες να εξελίξουν τους εαυτούς τους μέσα από κοινές δράσεις βελτίωσης και εξέλιξης των προβλημάτων του κόσμου. Η τόσο εύκολη επικοινωνία μέσω των μέσων δικτύωσης μπορούν να συνενώσουν δημιουργικά δημιουργικούς ανθρώπους οι οποίοι βγαίνοντας από την μοναξιά δεν θα υποταχθούν σε ένα κοινωνικπο λεβιάθαν αλλά σε συλλογικές επιλογές καλυτέρευσης του εαυτού και του κόσμου.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.