Έκθεση-έκφραση . Για το δεύτερο θέμα διευκρινίζονται τα εξής:

 

α. Με τα ερωτήματα που περιέχονται στο δεύτερο θέμα οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να εντοπίσουν, να συσχετίσουν, να ερμηνεύσουν ή και να αξιολογήσουν κειμενικούς δείκτες, στοιχεία του κειμένου (περιεχόμενο-νόημα, δομή και ύφος/γλώσσα), στη μεταξύ τους συνάφεια και στη σχέση τους με το περικείμενο (εισαγωγικό σημείωμα του κειμένου, τίτλο, συγγραφέα, χρόνο έκδοσης κ.λπ.), την επικοινωνιακή περίσταση και το συγκείμενο του/της συγγραφέα και του/της αναγνώστη/τριας. (βλ. Διδακτικά εργαλεία σελ.20-24).

 β. Δε δίνονται ερωτήματα που στηρίζονται σε μεταγλωσσικούς όρους ή ζητούν την αναπαραγωγή τους (π.χ. τρόποι ανάπτυξης παραγράφου, χαρακτηρισμούς συλλογισμών ως προς τη μορφή ή τη συλλογιστική πορεία, χαρακτηριστικά κειμενικού είδους, τροπικότητα κ.ά).

 γ. Το γλωσσάρι όρων δεν είναι αντικείμενο εξέτασης αλλά αξιοποιείται διδακτικά. - Το γλωσσάρι όρων περιέχει βασικές λεξικογραμματικές γνώσεις, τις οποίες οι μαθητές και οι μαθήτριες ήδη γνωρίζουν από προηγούμενες τάξεις και τις αξιοποιούν με σκοπό αφενός να διαβάζουν (κατανοούν, ερμηνεύουν, κρίνουν) και αφετέρου να παράγουν αποτελεσματικά κείμενα. Οι μαθητές και οι μαθήτριες χρήσιμο είναι να εξοικειωθούν με τις γνώσεις που περιέχονται στο γλωσσάρι, να τις χρησιμοποιούν λειτουργικά ως εργαλεία ανάλυσης των κειμένων, προκειμένου να αντιλαμβάνονται τον ρόλο που έχουν στη διαμόρφωση του νοήματος. Για παράδειγμα στην ερώτηση: «Με ποιους τρόπους νομίζετε ότι ο συγγραφέας επιχειρεί να πείσει ή να επηρεάσει τους αναγνώστες του;», δεν απαιτείται οι μαθητές και οι μαθήτριες να κάνουν λόγο για τρόπους και για μέσα πειθούς (ανακαλώντας τυπικά τη σχετική ορολογία), αλλά να αποδείξουν πώς ο συγγραφέας χρησιμοποιεί επιχειρήματα, στατιστικές, μελέτες, παραδείγματα, απόψεις ειδικών, περιγραφή και αφήγηση γεγονότων ή/και κατάλληλες γλωσσικές επιλογές, προκειμένου να πληροφορήσει/ να συγκινήσει/ να προβληματίσει/ να διαμαρτυρηθεί κ.ά.

- Ως προς τα κειμενικά είδη είναι σημαντικό να αντιληφθούν οι μαθητές και οι μαθήτριες ότι τα κείμενα, σε όποια μορφή κι αν είναι, αποτελούν κοινωνικές πρακτικές/διαδικασίες, με τις οποίες κάποιος/-α/-οι/-ες επιλέγει/-ουν σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο να επικοινωνήσουν με κάποιους/-ες για συγκεκριμένο σκοπό (επικοινωνιακή περίσταση). Οι πρακτικές/διαδικασίες αυτές καθορίζονται από ιστορικές, κοινωνικές, πολιτισμικές συνθήκες (συγκείμενο). Οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να διακρίνουν στη μορφή των κειμένων (περιεχόμενο, δομή, ύφος) τον τρόπο με τον οποίο αποτυπώνονται τα παραπάνω επίπεδα (επικοινωνιακή περίσταση και συγκείμενο).

 Ενδεικτικές εκφωνήσεις ερωτημάτων για το δεύτερο θέμα στο παραπάνω πλαίσιο είναι:

- Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις αποδίδουν ορθά απόψεις του συγγραφέα του κειμένου; ( Σ ή Λ).

Να τεκμηριώσεις την απάντησή σου παραθέτοντας σχετικά αποσπάσματα από το κείμενο. –

Στη 2η παράγραφο ο συγγραφέας θέλει να (εξηγήσει, να πείσει, να καταγγείλει). Επιλέξτε μία από τις παραπάνω επιλογές και τεκμηριώστε την απάντησή σας με αναφορές σε κειμενικούς δείκτες.

Απάντηση:

Χρήση προσώπου

Χρήση χρόνων

Χρήση εγκλίσεων

Παθητική ή ενεργητική φωνή

Ευθύς ή πλάγιος λόγος

Ονοματικά ή ρηματικά σύνολα

Παρατακτική ή υποτακτική σύνεδεση, ασύνδετο σχήμα

Περιγραφή, αφήγηση, μονόλογος, ευθύς πλάγιος λόγος

Σχήματα λόγου

Λοιπές αφηγηματικές τεχνικές…

 

 - Αν ο σκοπός του συγγραφέα είναι να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη/τριά του για το πρόβλημα. Με ποιους τρόπους (γλωσσικές/σημειωτικές επιλογές, εκφραστικά μέσα κ.ά.) φαίνεται ‘ότι επιχειρεί να επιτύχει τον σκοπό του; -

Τα εκφραστικά μέσα περιλαμβάνουν:

1.το είδος του λεξιλογίου (απλό, επίσημο, λαϊκό λεξιλόγιο, καθαρεύουσα, δημοτική, αργκό, ιδιωματικές λέξεις ή φράσεις, υποκοριστικά ή μεγεθυντικά, ξένες λέξεις.

2.τα μέρη του λόγου που χρησιμοποιούνται (ουσιαστικά, επίθετα, αντωνυμίες, ρήματα, επιφωνήματα κ.α).

3.τα ρηματικά πρόσωπα (α, β, γ πρόσωπα) τον χρόνο και τη διάθεση και την έγκλιση του ρήματος (καθώς και την εφεκτική ή ψυχολογική η επιθυμητική ή άλλη φύση του).

4.την ενεργητική η παθητική σύνταξη, προσωπικά ή απρόσωπα ρήματα.

5.τη στίξη (θαυμαστικό, παύλα, κόμμα, ερωτηματικό κ.λ.π).

6.το είδος των προτάσεων (ελλειπτικές προτάσεις, σύνθετες ή επαυξημένες προτάσεις, ερωτηματικές, επιφωνηματικές, καταφατικές ή αρνητικές κ.α).

7.την παρατακτική ή υποτακτική ή ασύνδετη σύνταξη

8.τον μακροπερίοδο ή μικροπερίοδο λόγο ( ο πρώτος είναι απρόσωπος ο δεύτερος πιο συγκεκριμένος).

9.τον ευθύ ή πλάγιο λόγο

10. τα σχήματα λόγου (παρομοιώσεις, μεταφορές, αντιθέσεις,

 

Να ξαναγράψεις το συγκεκριμένο απόσπασμα του κειμένου, αντικαθιστώντας τις υπογραμμισμένες λέξεις / φράσεις με άλλες, που να καθιστούν το ύφος περισσότερο οικείο.

Το ύφος γενικά χαρακτηρίζεται από τις γλωσσικές επιλογές τις οποίες ήδη αναλύσαμε:

Χρήση οικείων ή επισήμων λέξεων

Χρήση διδακτικών ή ουδετέρων λέξεων,

Χρήση επιχειρημάτων και τεκμηρίων

Μεταφορική ή κυριολεκτική γλώσσα

Ρητορικά ερωτήματα

Υπερώνυμα ή υπώνυμα

Συνώνυμα κ.λ.π

Παρατακτική υποτακτική ασύνδετη σύνταξη

Ονόματα ή ρήματα με νόηση ή συναισθήματα ή ηθική απόχρωση

Η μουσικότητα μέσα από παρηχήσεις συνεκφορές κ.λ.π

Χρήση προσώπων

Η αντίθεση του προσώπου με τις καταστάσεις (ειρωνεία)

 

Ο συγγραφέας ισχυρίζεται στη 2η παράγραφο … Με ποιον /-ους τρόπο/ους προσπαθεί να σε πείσει;

Μέσα και τρόποι πειθούς

Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου

Οι γλωσσικές επιλογές και τα εκφραστικά μέσα

 

 β) Θεωρείς ότι τελικά καταφέρνει να σε πείσει; Να δικαιολογήσεις την απάντησή σου αξιολογώντας την πειστικότητα του τρόπου ή των τρόπων που χρησιμοποιεί. –

η μόλις παραπάνω απάντηση (προσέχουμε όλες οι απαντήσεις των μαθητών να έχουν τη δόμηση παραγράφου με θεματική πρόταση λεπτομέρειες και κατακλείδα).

 

Να παρουσιάσεις τον τρόπο με τον οποίο οργανώνει η συγγραφέας το επιχείρημά της στην 1 η παράγραφο; (π.χ. Ισχυρίζεται ….. και στηρίζει τον ισχυρισμό της με τη χρήση ενός παραδείγματος/ και στη συνέχεια αιτιολογεί τον ισχυρισμό της…..) –

Από το γενικό προς το μερικό

Από το ειδικό προς το γενικό

Από το ειδικό προς το ειδικό

Με κατηγορικές κρίσεις

Με υποθετικό λόγο

Με σύγκριση αντίθεση

Με γενίκευση

Με αιτιολόγηση

Με τεκμήρια.

 

 

Στο παρακάτω απόσπασμα χρησιμοποιεί ο συγγραφέας το α΄ ενικό πρόσωπο. Να μετασχηματίσετε το κείμενο χρησιμοποιώντας το γ΄ ενικό πρόσωπο. Τι αλλάζει ως προς το ύφος;

Α΄ρηματικό πρόσωπο: δραματοποιημένος ομοδιηγητικός αφηγητής, εγκυρότητα και πειστικότητα, αμεσότητα, υποκειμενικότητα, εξομολογητικότητα , εξηρμένος λυρικός λόγος.

Β΄ρηματικό πρόσωπο: αποστροφή προς πρόσωπο ή αναγνώστη, εσωτερικός μονόλογος, διάλογος, δραματοποίηση, θεατρικότητα, εσώτερος άνθρωπος, σκέψεις, επιθυμίες κ.λ.π.

Γ΄ρηματικό πρόσωπο: αντικειμενικότητα και συναισθηματική αποστασιοποίηση.

Α΄πληθυντικό πρόσωπο: συλλογικό υποκείμενο, συλλογική άποψη και εμπειρία, πανανθρώπινος χαρακτήρας, οικειότητα δέκτου και πομπού.

Β΄πληθυντικό πρόσωπο: όπως στο β΄ενικό πρόσωπο

Γ΄πληθυντικό πρόσωπο: όπως στο γ΄ενικό πρόσωπο΄

Νόθο δεύτερο πρόσωπο: ουσιαστικά πρόκειται για α΄ή γ΄πρόσωπο και χρησιμοποιείται όταν ο αφηγητής θέλει να αποφύγει να εκφραστεί με τα άλλα δύο πρόσωπα.Λειτουργεί όπως η αποστροφή και ζωντανεύει το λόγο: π.χ και τι να κάνεις; Και τι να πείς, τι να πεί κανείς; Σου θύμιζε στιγμές φοβερές (αντί μου θυμίζει).

 Τι πετυχαίνει η αρθρογράφος με τη χρήση του ερωτήματος στην 3η παράγραφο ως προς την οργάνωση του κειμένου και ως προς την αντίδραση του αναγνώστη; -

Το ερώτημα επιτείνει την επίκληση στο συναίσθημα

Αυξάνει τη θεατρικότητα

Αντικαθιστά το Εγώ με το Εμείς και το διαλεκτικό εσείς

Προσδίδει βαρύτητα στη σημασία του θέματος

Αναδεικνύει τον άνθρωπο ως εννοιακό και συλλογικό υποκείμενο

Αντικαθιστά την τυπική πειθώ με την ενημέρωση και την αυτοπληροφόρηση άρα την ατομική ή έμμεση πειθώ.

Αναδεικκνύει την κατακλείδα και δημιουργεί νέα παράγραφο και νέα θέματα

Αντικαθιστά την αυθεντία με τη συλλογική έρευνα και στοχαστικότητα

Στο στοχαστικό δοκίμιο αναδεικνύει τον άνθρωπο ερευνητή.

Ο ομιλητής εμφανίζεται πολύ βέβαιος για τις απόψεις του. Με ποιες γλωσσικές επιλογές, λέξεις ή φράσεις δείχνει τη βεβαιότητά του; Συμμερίζεστε τη βεβαιότητά του; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. –

 Τι εννοεί με τη φράση «……» η συγγραφέας; Να αναπτύξετε τη σκέψη της σε 40-50 λέξεις. –

1. Η προσφώνηση γίνεται θεματική πρόταση (μαζί με σχόλιο, θέση).

2.Αντικαθιστούμε τις λέξεις της φράσεως με συνώνυμες.

3. δημιουργούμε επιχείρημα θέσεων και απόψεων εις το οποίον στηρίζεται η απάντησή μας.

4. Η παράγραφός μας έχει δομή και αρετές παραγράφου (επάρκεια, αλληλουχία, συνοχή και συνεκτικότητα).

5. Η απάντησή μας πρέπει να απαντά ώς αιτία στην ερώτηση : γιατί ή να χρησιμοποιεί μέσα και τρόπους πειθούς ή τρόπους ανάπτυξης παραγράφου που δικαιολογούς το γιατί, πώς, πότε , ποιος και με τι σκοπό.

 

Το κείμενο χαρακτηρίζεται για τη μεταφορική χρήση του λόγου και το προσωπικό ύφος, όπως ταιριάζει σ’ ένα στοχαστικό δοκίμιο.

Να μετατρέψετε το συγκεκριμένο απόσπασμα αξιοποιώντας την κυριολεκτική χρήση του λόγου, κάνοντας το ύφος πιο επίσημο. Υποθέστε ότι το κείμενο σας αποτελεί μέρος μιας εισήγησης σε μια ημερίδα του σχολείου. - Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η συγγραφέας πιθανολογεί για την εξέλιξη της τεχνολογίας. Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σου, έκανε αυτή την επιλογή;

- Στην 4η παράγραφο ο συγγραφέας διατυπώνει ένα ακόμη επιχείρημα για την υποστήριξη της θέσης του. Πόσο πειστικό είναι το επιχείρημά του; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. - Ποια νομίζετε ότι είναι η πρόθεση του συγγραφέα στη συγκεκριμένη παράγραφο του κειμένου; Πώς ο τρόπος με τον οποίο επέλεξε να την αναπτύξει υπηρετεί την πρόθεση αυτή;

Το επιχείρημα είναι πειστικό όταν:

Στηρίζεται σε καθολικά παραδεκτές αρχές

Συμφωνεί με τους κανόνες της λογικής

Έχει νοητικές ή ηθικές εφαρμογές

Αποτελεί επιστημονό ή πολιτικό θέσφατο

Απορρέει με λογική αναγκαιότητα

Αντιστοιχεί στην κριτική συμφωνία σκέψης και πράγματος , σκέψεως και πραγματικότητας.

Η πρόθεση του συγγραφέως είναι :

Να πείσει

Να πληροφορήσει

Να ενημερώσει

Να ανατρέψει

Να αναθεωρήσει

 Να προτείνει κ.λ.π.

Άρα η πειστικότητα επιτυγχάνεται :

Στατιστικά στοιχεία συμπληρωματικά του επιχειρήματος

Γεγονότα

Παραδείγματα

Αλήθειες

Αυθεντίες

Πορίσματα ερευνών

 

 

Να δείξετε τη νοηματική σχέση που έχει ο τίτλος με το υπόλοιπο κείμενο.

Επάρκεια( αναπτύσσονται όσα υπονοεί ο τίτλος)

Ενότητα (νοηματική και αξιακή σχέση του τίτλου με τα μέσα και τρόπους πειθούς, με τι ιδέες και αξίες του κειμένου).

Αλληλουχία (η σειρά που υπονοεί ο τίτλος τηρείται στην ανάπτυξη του κειμένου).

Συνεκτικότητα (ο τίτλος είναι αίτιο και το κείμενο αποτέλεσμα, ο τίτλος θέτει όρους και προϋποθέσεις που τηρούνται στο κείμενο, το κείμενο επεξηγεί όσα εννοούνται στον τίτλο, το κείμενο δίδει έμφαση σε όσα λέγονται στον τίτλο, το κείμενο αιτιολογεί, θέτει σε χρονική σειρά όσα υπονοούνται στο κείμενο).

(οι απαντήσεις εδόθησαν από το φιλόλογο Βασίλειο Μακρυπούλια. Όλο το υλικό αποτελεί υλικό του ΙΕΠ συμβουλευτικό στο μάθημα της έκθεσης έκφρασης).

Βασίλειος Μακρυπούλιας , φιλόλογος.