Διδάσκοντας την Αριστοτελική μεσότητα...

 

Διδάσκοντας την Αριστοτελική μεσότητα.

Η μεσότητα ώς πνευματική αλλά και ηθική έννοια δεν είναι καινούργια όταν την αναλαμβάνει να την διαφημίσει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά ΝΙκομάχεια. Aν προσέξουμε θα ιδούμε ότι στη Θεογονία ο Ησίοδος συζητεί ότι ο άνθρωπος ευρίσκεται ανάμεσα στο Χάος και στο Φώς του Ηλίου, στο Έρεβος και στην Ημέρα. Επίσης εάν προσέξουμε θα διαπιστώσουμε ότι ο Οδυσσέας επιστρέφει στην Ιθάκη ακολουθώντας το Νόστο ώς μεσότητα: Δεν επιθυμεί της Κίρκης αλλά ούτε και την ησυχία της Καλυψούς, το πρώτο είναι πλεονασμός παθών το δεύτερο είναι έλλειψις ζωής πράξης και συνεχείας: επιθυμεί του μεσαίου καλού που είναι η πορεία προς την Ιθάκη, προς το σκοπό, ο σκοπός είναι το καλό ανάμεσα στην ελλειψη λόγου και στον πλεονασμό παθών.

Και όχι μόνον: ο Πάτροκλος στην αριστεία του διδάσκει τη μεσότητα: για όσο χρονικό διάστημα δεν φωτίζει η γνώσις του Απόλλωνος το φαινόμενο και το φαίνεσθαι στο πρόσωπό του ώστε ο Έκτορας τελικά να τον σκοτώσει: ο Φίλος του Αχιλλέως κινείται ανάμεσα στην υπερβολή της αποκάλυψης και στην έλλειψη της αποχής: πολεμά ως μεσότητα καλού διότι ούτε η υπερηφάνεια είναι καλή αλλά ούτε και η ακηδία της απουσίας: το καλό είναι το μέσον, να πολεμάς για τις αξίες σου ώς Ήρωας: όταν μάλιστα ο Ήρωας κλίνει προς το υπερβολικό και ξεχνιέται και προχωρεί η μη μεσότητα του καλού τιμωρείται: ο Πάτροκλος πεθαίνει.

Αυτός όμως ο οποίος είναι κυριολεκτικά ο εφευρέτης του μεσαίου τρόπου είναι ο Ηράκλειτος: ο σκοτεινός φιλόσοφος Το αείζωον πύρ ώς παλίντονος αρμονία ποτέ δεν πλεονάζει (διότι ο ήλιος εάν απολέσει το μέτρο του όλα θα διαλυθούν) αλλά και ποτέ δεν ελλείπει (διότι πάντα ο ήλιος και το αείζωον πύρ ώς αρμονία διδάσκουν): ο τρόπος της μεσότητας του Εφεσίου είναι ο διάλογος, θα πρέπει να προσεχθεί ότι ο Πλάτων επίσης με τους διαλόγους του συναντά την Αριστοτελική μεσότητα: η αλήθεια δεν είναι ούτε στην μία πλευρά ούτε στην άλλη, είναι σύνθεση ή αφαίρεση (εάν δεν υπάρχει κυριολεκτικά ούτε στην μία πλευρά ούτε στην άλλη) (ο Έγελος είναι ο θετικός διαλεκτικός ενώ ο Κίρκεγγωρ ο αρνητικός διαλεκτικός).

Συλλήβδην όμως οι προσωκρατικοί είναι εφευρέται της μεσότητος: ο Θαλής δέχεται ότι το ύδωρ είναι αρχή του παντός (με τη βιολογική έννοια χρόνου) όμως ποτέ το ύδωρ δεν πλεονάζει ώστε να καταστρέφει αλλά ούτε και ελλείπει ώστε και πάλι να καταστρέφει: η πύκνωση και η μάνωση του Αναξιμένους σηματοδοτεί το ότι ζούμε ώς μεσότητα μορφής και πνεύματος ανάμεσα στην πύκνωης και αραίωση των οντολογικών δυνάμεων που συναποτελούν τον πλανήτη Γή: είμαστε εμείς οι ίδιοι μεσότητα ανάμεσα στο χάος της μη μορφής και στην παρούσα διάσταση που  θέλει τη μορφή: ήδη αυτό έχει προλεχθεί στην Ιλιάδα: είμαστε η μεσότητα ανάμεσα στον Όλυμπο του Είναι και στον  Άδη του μη Είναι. Η μεγάλη προσφορά του Αριστοτέλους είναι το ότι απερίφραστα καλεί ώς καλόν τη μεσότητα, άρα προσπαθεί να μην παρεκκλίνει ούτε προς το χάος ούτε προς την άλογη διάστασή μας (να ζούμε ώς άλογα όντα) αλλά ουσιαστικά μεσότητα είναι η ανακάλυψη του νοητικού δρόμου σκοπού και δημιουργίας ανάμεσα στο αχανές και στο συγκεκριμένο : το αχανές εξαφανίζει το συγκεκριμένο μπορεί να ξεγελάσει με τα πάθη. Αυτό το οποίο θα πρέπει να προσεχθεί  είναι ότι ο Άνθρωπος ανακαλύπτοντας τη δύναμη του Νοός (όπως μπορούμε να καταλάβουμε διαβάζοντας το Πλατωνικό Συμπόσιο) ώς Ίκαρος θα μπορούσε να πετάξει προς την αφροσύνη ή ώς άλογον ζώον να καταστή θύμα ακηδίας και ραστώνης: η μεσότητα είναι η νοητική πορεία προς τον έσχατο σκοπό του κάθε ενός νοήμονος όντος χωρίς να παρασυρθεί από το χάος του αγνώστου ή το πάθος γνωστών δυνάμεων.

Η αποθέωση του καλού δρόμου ώς μεσότητος (διότι η μεσότητα είναι η καλή νόστιση προς τον ατομικό μας οντολογικό μας δρόμο) ευρίσκεται κατά τρόπο εντυπωσιακό στην Οδύσσεια: ο Ποσειδώνας ώς το χάος είναι ο πλεονασμός ο οποίος αποφεύγεται από τον ελλόγως νοστίζοντα Οδυσσέα, η Αθηνά είναι η συμπαντική Σοφία η οποία δεν πρέπει να ελλείψει από τον Βασιλέα της Ιθάκης: κινούμενος ώς νοήμων ηθικός πολύτροπος Άνθρωπος στο μέσον φθάνει ώς Καλόν Υποκείμενον στην Ιθάκη στο μεγάλο σκοπό.

Σταδιακά στην Ελληνική σκέψη (όπως περίτρανα φαίνεται και στον Πλατωνικό διάλογο «Γοργίας») υπήρξε μία αξιολογική μετατόπιση από τη Φύση (ως ενορατική επαφή με τις συμαντικές δυνάμεις) στην Πολιτική ζωή (ως έλλογος ικανότητα του Ανθρώπου να μεταφέρει τον τρόπο του Αγαθού σε ένα δικό του δημιούργημα, στην Πόλη): υπό αυτό το πρίσμα θα πρέπει να θεωρηθεί η Αριστοτελική μεσότητα. Ήδη το έδαφος έχει κτισθεί και έχει προετοιμασθεί από τον διδάσκαλον του Αριστοτέλους τον Πλάτωνα: Εάν η άγνοια είναι έλλειψις η έπαρσις αποτελεί επίσης κακία: η μεσότητα του : εν οίδα ότι ουδέν οίδα , η μεσότητα του : ουδείς εκών κακός, σηματοδοτεί την παιδευτική μεσότητα: ο άνθρωπος από τη στιγμή κατά την οποία απεφάσισε να μεταφέρει διά της παιδείας τον τρόπο του Αγαθού στην Πόλιν και να φτιάξει τη δική του παιδευτική Φύση (ώς σύνολο νοητικών και ηθικών ιδιοτήτων) πρέπει αυτός ο άνθρωπος ώς καλό να θεωρήσει το μέσο δρόμο ανάμεσα στο χάος της απαιδείας και στην έλλειψη της χρήσης της παιδείας με αλλαζονικό και ελλιπή τρόπο (κάτι που έπραττον οι άνθρωποι τύπου τριάκοντα τυράννων εκεί όπου η παιδεία κατήντησε έλλειψις): άρα η Αριστοτελική μεσότητα είναι το πρωτότοκο παιδί της πίστης των νοημόνων Ελλήνων ότι με νού και φρόνηση και ήθος και αρετές μπορεί ο Πολίτης να βαδίσει ανάμεσα στην αναρχία του χάους και στην πολυαρχία των παθών. Ο Νούς ώς καλός οδηγός μετατροπής σκέψεων σε πράξεις είναι η καλή μεσότητα.

Για αυτό το λόγο η αμαρτία απουσιάζει ώς ηθική παράμετρος (στις τραγωδίες συζητείται με την έννοια του λάθους) διότι κακό για τους Έλληνες ήταν το υπέρμετρον το αλλαζονικόν το υβριστικόν, αλλά σύμφωνα με το Θουκυδίδη και η άλλη πλευρά του αχρείου πολίτου ήταν το ίδιο κακή: άρα η καλότητα έρχεται ώς η οδός του νοός και του ήθους ανάμεσα στις Συμπληγάδες πέτρες (προτύπωση της μεσότητος) του υβριστικού και του παθητικού.

Ο Αριστοτέλης σηματοδοτεί τον πολιτικό φιλόσοφο, τον ευρέτη του πολιτικού δρόμου: ο πολιτικός δρόμος ώς τέτοιος ευρίσκεται ανάμεσα στην αναρχία του χάους και στην παθητικότητα του πολίτου: ο πολίτης μπορεί να είναι άναρχος αλλά και παθητικός: διότι το χάος ή το Είναι ώς κάτι το άλογο τον έχει κυριεύσει: άρα συζητούμε για δύο κακίες: με την έννοια της αδυναμίας κτίσης πολιτικής ευδαίμονος ζωής: η Ιθάκη του Αριστοτέλους είναι η Πόλις: εκεί ο Οδυσσέας πρέπει να σκοτώσει τους μνηστήρες της αναρχίας και της παθητικότητας: η μεσότητα έχει έννοια και ύπαρξη μόνον εντός της Πόλεως και της Πολιτικής ζωής, αλλοιώς είναι έννοια κενή: για αυτό και ο Μέγας Αλέξανδρος την καταπάτησε διότι στις εκστρατείες του δεν υπήρχε Πόλις να σεβασθεί: για αυτό και η Αντιγόνη και ο Οιδίποδας κατεπάτησαν τη μεσότητα διότι ήταν για διαφορετικούς λόγους εραστές της φυγής και όχι εραστές της πολιτικής ζωής : η Αντιγόνη πέθανε και ο Οιδίποδας τυφλώθηκε: η μεσότητα εφαρμόζεται μόνον εντός πολιτικής ζωής και αφορά τον πολύτροπο πολίτη στον Αριστοτέλη, αυτόν που δεν θέλει να είναι θηρίον ή θεός.

Για αυτό εξάλλου ο Σταγειρίτης εξαιρεί από τη μεσότητα το Αγαθό: η μεσότητα δεν είναι αυθύπαρκτη έννοια, είναι πολιτικά γενετή, εμφανίζεται εκεί όπου υπάρχει η λογική ούτε το χάος αλλά ούτε και τα πάθη να εξαφανίσουν το θείο δώρο της λογικής αλλά να φτιαχθεί ένας μέσος δρόμος λογικής δημιουργικότητας. Στηρίζεται λοιπόν η μεσότητα στο αυθύπαρκτο Αγαθό διότι πρέπει να έχει οντολογική κατοχύρωση: απευθείας το Αγαθό προσφέρει κάτι πολύτιμο στην μεσότητα: όχι μόνον τρόπο αλλά και σκοπό: ο μέσος άνθρωπος του Λόγου, ο κινούμενος αναμέσον του πλείονος και του ελλείποντος φθάνει στο Αγαθό: σε ένα παράδεισο λόγου και ηθικής απολαύσεως. Ίσως τελικά η εσχατολογία της μεσότητας να εμφανίζεται σε κάθε παράδεισο.

Σήμερα ο αστός άνθρωπος των μεγαλουπόλεων θα πρέπει να θυμηθεί τη μεσότητα ώς έλλογο τρόπο ανάμεσα σε κάθε υπερβολικό και σε κάθε έλλειψη: ανάμεσα στην υπερκατανάλωση και στην ραστώνη. Ανάμεσα σε ό,τι φθείρει την καθημερινότητα και σε ό,τι εξαφανίζει τη λογικότητα και την πρόοδο στη ζωή των ανθρώπων ως ελλόγων και ηθικών όντων.

 

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.