Γιατί υπάρχουν οι δημηγορίες στο Θουκυδίδειο έργο;

 

O Θουκυδίδης θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ώς ο ιδρυτής ή θεμελιωτής της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Λέο Στράους ικανώς έχει αποδείξει ότι ο Αθηναίος Ιστορικός είναι ο πρώτος ο οποίος εθεμελίωσε την πολιτική φιλοσοφία. Ο Πλάτων δεν αποτελεί ακριβώς πολιτικό φιλόσοφο διότι δεν ασχολήθηκε με την Πόλη ως συμβάν το οποίο στηρίζεται σε συγκεκριμένες ιδέες και αξίες, ο Θουκυδίδης ασχολήθηκε με την Πόλη ώς σύνολο εφηρμοσμένων ιδεών και αξιών, αλλά και έλλειψης ιδεών και αξιών. Όχι σε μεταφυσικό επίπεδο (Πλάτων) αλλά σε πραγματικό χωρόχρονο.

Τι ακριβώς προσδιορίζεται ώς φιλοσοφία; Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (δεν θα διαφοροποιηθεί πολύ ο Αριστοτέλης) φιλοσοφία είναι η έρευνα των πρώτων αρχών, της νόησης της νοήσεως ενός όντος προσώπου και πράγματος. Αυτό ακριβώς έπραξε επί της πολιτικής ο Θουκυδίδης για πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά: Όταν ο Σωκράτης προσάρμοσε τις πρώτες αρχές στον εσωτερικό Άνθρωπο, ο Αναξαγόρας στο Νού, ο Γοργίας στο Υποκείμενο ώς συμπαντικό μέγεθος, ο Αθηναίος ιστορικός είναι ο πρώτος ο οποίος προσπάθησε πίσω από τα ανθρώπινα γεγονότα και συμβάντα να εύρη αιτίες και εξηγήσεις. Είναι η πολιτική φιλοσοφία διότι με αυτόν τον τρόπο οι πράξεις της πόλεως και των πολιτών αποτελούν ενσυνείδητες  πράξεις μη τυχαίες αλλά μάλλον βασιζόμενες σε συγκεκριμένες ιδέες και αξίες.

Ο Θουκυδίδης ώς γνήσιος μαθητής του Αναξαγόρου και  άλλων νοερών διδασκάλων προσφέρει μία εξαιρετική αλήθεια: οι Έλληνες φιλοσοφούν, ερευνούν τις αρχές του Όλου: υπό αυτήν την έννοια το Όλον για το φιλόσοφο είναι μία δυναμική Πόλις η οποία διέπεται από τις αρχές του ανθρωπίνου μυαλού: Άρα ο ανθρώπινος Νούς αναλαμβάνει μία αξιολογική και ιδεολογική αποστολή: πρέπει να κατεβάσει αυτή τη συμπαντική πόλη στην πραγματικότητα του γηΐνου χωροχρόνου και να δημιουργήσει πόλεις κράτη οι οποίες θα διέπονται από τους συμπαντικούς νόμους της αρμονίας, του σκοπού, της αιτίας και του αποτελέσματος, της εξέλιξης όπως όλα αυτά ανεκάλυψε το ανθρώπινο μυαλό: άρα το ανθρώπινο μυαλό και η ανθρώπινη πράξη κινούνται πλέον όχι τυχαία αλλά με βάση τις ιδέες του συμπαντικά ωραίου και αγαθού και με βάση το πώς αυτά τα μεγέθη θα πράξουν την ωραία και αγαθή πόλη τον  ωραίο και αγαθό πολίτη: ο Θουκυδίδης επειδή θεωρεί ότι όλες οι ανθρώπινες πράξεις και σκέψεις στηρίζονται σε τέτοιες σκέψεις και αξίες είναι ο πρώτος ο οποίος στην πόλη και στους πολίτες και στις πράξεις τους (ειρηνικές και πολεμικές) αποδίδει εισαγάγει την αλήθεια ότι κάθε πόλεμος και κάθε ειρήνη στηρίζονται σε ιδέες και αξίες, άρα η έρευνά τους και η ανακάλυψή τους συνιστούν γνώση: η έρευνα όμως αυτών των ιδεών και αξιών είναι φιλοσοφία επί της πόλεως άρα πολιτική φιλοσοφία.

Η διάκριση της ιδέας ως αιτίας και συνειδητής πράξεως  από το γεγονός (και στο λεξιλόγιο του Καστοριάδη υπάρχει αυτή η διάκριση ώς τεράστια έλλειψη της εποχής μας στην οποία τα γεγονότα δεν συνδέονται με βαθύτερες ιδέες) αποτελεί τεράστιο βήμα εφαρμογής του αορίστου φιλοσοφικού λόγου επί των ανθρωπίνων πράξεων εν τη πόλει και συνέβη ώς πολιτική φιλοσοφία από το Θουκυδίδη. Όταν ο Θουκυδίδης συζητεί το μεγαλείο της Αθήνας έχει στο νού του πρώτα τον κόσμο του Νοός και έπειτα μία πιθανή προτύπωσή του στην πόλη των Αθηνών: εάν δεν υπήρχε ο νοητός κόσμος μέσα του δεν θα έβλεπε την Αθήνα ώς τέτοια στην έξω πλευρά του εαυτού του. Άρα όταν αναλύουμε τα Θουκυδίδεια κείμενα θα πρέπει μάλλον να διδάσκουμε το νοητό συμπαντικό υπόβαθρό του το οποίο είναι δύσκολο να εφαρμοσθεί στη γή των αγριοτήτων και των φρικαλεοτήτων. Για αυτό ένάντια στα Σικελικά γράφει τον Επιτάφιο , δεν πρέπει να χαθεί το όνειρο (φαντασιακό και νοητό) ότι ο Άνθρωπος μπορεί να μετουσιώσει τη συμπαντική πολιτεία του Αγαθού (βασική θέση των Αθηναίων νοησιοκρατών) σε ιδανική γήϊνη πόλη (ως το κλεινόν άστυ).

Άρα η πολιτική φιλοσοφία του Θουκυδίδη έχει τα εξής τρία κομμάτια (ο αριθμός τρία σημαντικός έως τον Φρόϋντ του υπερεγώ του εγώ και του id).

Ο κόσμος του Αγαθού ως η ιδέα του Ωραίου και του Καλού εμφανίζεται  ως ιδεατή εφαρμογή στην ιδανική Αθήνα του Επιταφίου: σε σχέση με τους Πατέρες, το νού, την αξιωσύνη, τον έλεγχο του χρόνου στο κεφ, 40, την αυτοσυνειδησία, την ισότητα έναντι της Πόλεως, την αρμονικότητα ώς πολιτική εσωτερικότητα (ανειμένως διαιτόμενοι) (απαλλαγή του δέους επί ξυρού ακμής) και την τελεία πράξη της πολεμικής αυταπάρνησης. Άρα η σημείωση ότι στο έργο του Θουκυδίδη οι δημηγορίες απλά συμπληρώνουν τα ιστορικά γεγονότα ώστε να ακούμε από τους πρωταγωνιστές τις αλήθειες οι οποίες επιβεβαιώνουν τον ιστορικό είναι αφελής: οι δημηγορίες στο έργο του πολιτικού φιλοσόφου υπάρχουν ώς δοκίμια πολιτικά φιλοσοφικής παιδείας. Δηλαδή επιβεβαιώνουν ποιες ιδέες και αρχές κινούν τον άνθρωπο την πόλη , τις πράξεις τους και τις επιδιώξεις τους. Όχι στη βάση της αληθείας ή μη: ο Θουκυδίδης δεν κινείται στο ζεύγος αληθείας ή ψεύδους: αυτό το έκανε ο Ηρόδοτος και τον χλεύασε ο Πλούταρχος και αρκετοί άλλοι: διότι οι πράξεις είναι αυτές που είναι, ερμηνεία αρχών ψάχνουμε: ο Θουκυδίδης κινείται στο ζεύγος όντος και μη όντος, όν είναι η ιδέα του ωραίου και του καλού, όν η εφαρμογή του νοητού αγαθού στην πόλη, μη όν είναι η σικελική αγριότητα, η κερκυραϊκή σφαγή, η αδυναμία να καταβεί το όν ως πόλη στην Ελληνική πολιτεία. Το δίλημμμα του Θουκυδίδη ώς πολιτικού φιλοσόφου είναι το δίλημμα του μετέπειτα Πλατωνικού Σοφιστού (όταν ο Πλάτων απεφάσισε να υποκλέψει το Θουκυδίδη προχώρησε πιο βαθιά στην πολιτική φιλοσοφία): είναι το δίλημμα ανάμεσα στο Όν του καλού Αγαθού κόσμου ο οποίος μπορεί να εφαρμοσθεί στη γή και στο μη-όν της άλογης φύσης η οποία καταστρέφει κάθε πολιτισμό και έλλογο ανθρώπινη προσπάθεια: επειδή ο Θουκυδίδης έχει το τέλειο στο μυαλό του ώς συμπαντική πολιτεία του Αγαθού που θέλει να εφαρμοσθεί στη γή , καταλαβαίνει το πόσο μεγάλος είναι ο Πελοποννησιακός πόλεμος διότι πρόκειται να καταστρέψει αυτή την εφαρμογή της πολιτείας του Αγαθού, πρόκειται επίσης να καταστρέψει την πόλη-κράτος γενικώς: για αυτό κατενόησε την σημαντικότητα αυτού του πολέμου και όχι όπως αφελώς θεωρείται επειδή ήξερε τις δυνάμεις της Σπάρτης και της Αθήνας.

Ο Θουκυδίδης λοιπόν δεν είναι ιστορικός με την Ηροδότεια έννοια: είναι πολιτικός φιλόσοφος ο οποίος αντλεί ιδέες και αξίες από τα ιστορικά γεγονότα: για αυτό γράφει ιστορία: για να αναλύει τις πολιτικές του ιδέες:όταν μας λέγει στα κερκυραϊκά ότι όλα τα αισχρά συνέβησαν, όταν θεωρεί ότι η ανθρώπινη φύσις ευθύνεται για την καταστροφή, ουσιαστικά μας λέγει ότι με βάση αυτά τα γεγονότα η ιδέα του Αγαθού καθυστερεί να μεταφέρει την κοινωνία του Αγαθού Λόγου επί της γής. Δεν είναι τυχαίο ότι έπειτα από τον Πελοποννησιακό πόλεμο ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης θα απογειώσουν την έρευνα περί των Νόμων  και την εφαρμοφή της ιδανικής Πολιτείας και των Πολιτικών επί της γής.

Σήμερα ο Θουκυδίδης είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε: ειδικά στη μαθητιώσα νεολαία, διότι μπορεί να της προσφέρει αφαιρετικά την εμβριθή εξαγωγή ιδεών μέσα από όλα τα γεγονότα: ό,τι έκανε ο Σωκράτης στους ανθρώπους μαιευτικά το έκανε ο Θουκυδίδης στα γεγονότα: εξήγαγε τις ιδέες και τις αξίες ώς μαγνήτες καθόδου του ιδανικού επί της γής: οι μαθητές λοιπόν μέσα από την ανάγνωση του Θουκυδιδείου έργου πρέπει και σήμερα μέσα από τα γεγονότα να εξαγάγουν ιδέες: ποιο είναι το πρέπον, γιατί συμβαίνει αυτό, ποιος είναι ο σκοπός των πολιτικών πράξεων σήμερα. Επίσης ο Θουκυδίδης προσφέρει στους νέους το ρομαντικό όνειρο της νοήμονος κοινωνίας του Ωραίου: κυρίως όμως τους προσφέρει την πολιτική φιλοσοφία να ξέρουν ότι με το νου ανήκουν στην Πόλη του Ωραίου την οποία με σμίλευση του μυαλού τους και της ψυχής τους μπορούν να μεταφέρουν στη  γή. Βέβαια δεν μας ξεφεύγει η τρομερή αντίφαση του Θουκυδίδη: το σύμπαν ώς αχανής κίνησις δεν έχει ηθική, γιατί να έχει ο άνθρωπος και η πόλις; Όσο δεν απαντώμεν σε αυτή την ερώτηση η ιστορία των ανθρώπων φθάνει στο τέλος της και η ιστορία των ανθρώπων είναι η ιστορία της εφαρμογής του μη-ήθους. Ίσως για αυτό ποτέ δεν επεράτωσε ο τεράστιος πολιτικός φιλόσοφος την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου αν και έζησε περίπου ώς το τέλος του.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.