Διδάσκοντας το προοίμιο της Οδύσσειας.

 

Oι στίχοι 1-25 αποτελούν την εισαγωγή της Οδύσσειας. Ο πρόλογος, η εισαγωγή ενός επικού ποιήματος ονομάζεται προοίμιο (οίμος = ο δρόμος, πρίν να βαδισθεί ο δρόμος και η οδός του έπους).

Στην Οδύσσεια όμως η εισαγωγή της κατανέμεται σε δύο προοίμια, τα οποία είναι συμπληρωματικά μεταξύ τους ( αυτά αποτελούν και τις δύο θεματικές ενότητες των στ.1-25):

1) το κυρίως προοίμιο ή προοίμιο του ποιητή (1-13): σε αυτό ομιλεί ο ποιητής.

2) το προοίμιο της Μούσας (14-25): σε αυτό υποτίθεται πώς έπειτα από την επίκλησή της από τον ποιητή έχει αρχίσει τη διήγησή της η Μούσα.

Το κυρίως προοίμιο ακολουθεί τη συνήθη οργάνωση ενός επικού προοιμίου:

Α) Επίκληση στη  Μούσα:  Ο ποιητής καλεί τη Μούσα να τον βοηθήσει να αφηγηθεί τα γεγονότα (στ.1).

Β) Διήγηση: (το θέμα του έπους και η υπόθεσή του σε γενικές γραμμές ): (στ.1-11).

Γ) Παράκληση: (ο ποιητής ζητεί από τη Μούσα να αρχίσει τη διήγησή της από κάποιο ορισμένο σημείο ή από όπου θέλει αυτή (στ.12-13).

Ωστόσο παρατηρούμε πώς το πρώτο προοίμιο, το κυρίως προοίμιο, καλύπτει σε γενικές γραμμές μόνο ένα μέρος της υπόθεσης του έπους, και συγκεκριμένα τον αγώνα του Οδυσσέα για το νόστο από την άλωση της Τροίας μέχρι το επεισόδιο με τα βόδια του Ηλίου στη Θρινακία  και το ναυάγιο που ακολούθησε. Έτσι προκύπτει η ανάγκη ενός δευτέρου προοιμίου που θα συμπληρώσει τη θεματογραφία της Οδύσσειας με την αναφορά στην παραμονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψούς, στην αποφασισμένη από τους θεούς επιστροφή του στην Ιθάκη, στους αγώνες που τον περιμένουν εκεί, στην οργή του Ποσειδώνα, ενώ σε αυτό ακούγεται για πρώτη φορά και το όνομα του κεντρικού ήρωα.

 

Η Οντολογία του προοιμίου:

Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρωπίνου πνεύματος έχουμε τη διά της Θεάς Μούσας αποκάλυψη του Ανθρώπου, τον Ανθρωποκεντρισμό: σε αντίθεση με τους επομένους προσωκρατικούς φιλοσόφους, και σε συνέχεια του ερωτήματος της Σφίγγας προς τον Οιδίποδα, πρέπει να ορίσουμε και να εμφανίσουμε τον Άνθρωπο ώς πρόσωπο και έννοια: ο Ποιητής παρακαλεί τη Μούσα να του ορίσει τον Άνθρωπο ώς κίνηση στον κόσμο της Γαίας, ο Ποιητής ώς άλλος Ηράκλειτος και Παρμενίδης, παρακαλεί το Σύμπαν ώς κίνηση δυνάμεων, να του είπει ποιες δυνάμεις χρειάζεται ο Άνθρωπος ώστε να εμφανισθεί ως νοήμων οντότητα σε αυτή τη διάσταση: η Μούσα, το βάθος του Σϋμπαντος του απαντά: ο Άνθρωπος προκειμένου να καταστή νοήμων και ηθικός κυρίαρχος στη Γή, να κινηθεί στο πέλαγος της πράξης, να φθάσει στο νόστο της ψυχικής (Πηνελόπη) ελεγξιμότητας ώστε να δημιουργήσει επιστήμες κ.λ.π, προκειμένου να νικήσει και να καταστρέψει όσες βυθιστικές σκέψεις τον παρεκκλίνουν από το σκοπό του (μνηστήρες) χρειάζεται : τη δύναμη βούλησης (Δίας) τη σοφία ώς σκέψη και πράξη (Αθηνά) και την πληροφορία συνειρμική ανάμεσα στον ουρανό (πηγή σκέψεων) και στη γή (πηγή πράξεων): Ερμής.

Άρα ο Άνθρωπος προσπαθεί μέσα από τα βάθη του σύμπαντος να εμφανισθεί ώς νοήμων προσωπικότητα. Ο Οδυσσέας ξεκινά την περιπλάνηση όταν επιτέλους εκυριεύθη το κάστρο της Τροίας. Εάν θυμηθούμε τον Έγελο ότι η Τροία είναι η γιγαντομαχία περί το Είναι, θα καταλάβουμε τον υπαρξιακό χαρακτήρα του τρωϊκού πολέμου: εκεί ο άνθρωπος αυτογνωσιακά επολέμησε και κατέληξε ότι για να κατακτήσει την ανθρώπινη ωραιότητα θα πρέπει να έχει οργή (δύναμη βούλησης) και σκέψη (ικανότητα κίνησης): άρα τώρα, μετά την Τροία είναι έτοιμος να πέσει στη θάλασσα (κίνηση) της διάστασής του ώστε να κυριαρχήσει στη Γή με τη βούληση, τη σκέψη και την πράξη. Για αυτό τα έπη στήριξαν τη νοησιοκρατική φιλοσοφία των Αθηναίων, για αυτό και τα απέρριψε ο Πλάτων (φοβήθηκε ότι ο Οδυσσέας θα ήταν κατά πολύ ανώτερος από το Σωκρατικό απλά μαιευτικό υποκείμενο το οποίο απλά αγναντεύει το σύμπαν).

Το προοίμιο κατά εκπληκτικό τρόπο μας παρέχει τα χαρακτηριστικά του νέου νοήμονος Υποκειμένου της εποχής του Λόγου:ο Οδυσσέας, αυτός ο οποίος στους Φαίακες θα λέξει τις περιπέτειές του είναι ο ιδρυτής του Λόγου, ο οποίος διά της Μούσας έχει βαθείες συμπαντικές ρίζες , είναι αυθεντικός και γνήσια κινητικά σωτηριολογικός.

Ο Νοήμων άνθρωπος γνωρίζει τη γαία, έχει εμπειρίες ώστε εν κινήσει βιωματικά να βλέπει την εφαρμογή των δυνάμεων, δεν ξεκινά μεταφυσικά από το νού του, τα μάτια του γεννούν γνώση: είναι αυθεντική οντολογική δύναμη: πρώτα βλέπει, έπειτα μέσω των παραστάσεων φθάνει στις ιδέες και τις αξίες των πραγμάτων: πρώτα βλέπει την Κίρκη , έπειτα γεννά την Ιδέα της κυριαρχίας και οσηγείται στην ηθική του λόγου ενάντια στα πάθη. Άρα ο Όμηρος αρνείται την έτοιμη γνώση, ο Οδυσσέας ως άνθρωπος δανείζεται γνώσεις από μάντεις, θεότητες κ.λ.π: Άρα  ο Όμηρος εγκαινιάζει την βαθεία ενορατική εσωτερική αναμνησιακή γνώση, η οποία σταδιακά θα γίνει η πηγή της νοήμονος γνώσης και της κατ΄είδος ηθικής. Σε αντίθεση με την μετέπειτα εποχή του μονοθεϊσμού ο άνθρωπος ώς τέτοιος εσωτερικά και βιωματικά εφαρμόζει τις επιταγές του νοός, δεν υπάρχει ένας αποκεκαλυμμένος θεός ώς απόλυτος πηγή γνώσης.

Ο νοήμων επίσης άνθρωπος γνωρίζει πολιτείες, δηλαδή τρόπους εφαρμογής της ιδέας η οποία δημιουργεί πλανήτες στο σύμπαν πολιτείες στη γή: υποκρύπτεται ότι ο νοήμων άνθρωπος γνωρίζει την ιδέα της συσσώρευσης, της οργάνωσης, της πολιτειακής οργάνωσης ενάντια στη ζούγκλα και στην άλογη ζωή: άρα ο νοήμων άνθρωπος δεν κρατεί εγωϊστικά τη γνώση αλλά την μεταφράζει σε οργάνωση ζωή και πολιτειακής εξέλιξης: υπάρχει προλογισμός των Πολιτικών του Αριστοτέλους. Όμως η νοητική αφύπνιση του Ανθρώπου γεννά το ατομικό Εγώ και τον ατομικό δρόμο, ο οποίος δεν έχει σχέση με τον προηγούμενο χαοτικό άλογο δρόμο όπου όλοι κάνουν και πράττουν ό,τι θέλουν: ο Λόγος θέτει τη δική του στενή οδό (όπως είπε ο Ιησούς είναι στενή η οδός προς τον Ουρανό): μόνον ο Οδυσσέας θα φθάσει στην Ιθάκη, όπως είπε ο Πλωτίνος (επανέλαβε ο Νίτσε): ενός η Αλήθεια. Ο Ένας αντέχει το βάρος του Λόγου και της πορείας του προς το Νόστο της Έλλογης Πολιτείας η οποία διαλύσει το χάος του αλόγου κόσμου όπου όλα επιτρέπονται: ο Λόγος είναι σμιλευτής, απορρίπτει πολλά δέχεται λιγότερα: γεννάται η έννοια του Ενός, μόνον ο Οδυσσέας θα φθάσει στην Ιθάκη, οι λοιποί θα χαθούν στο χάος της αλογίας διότι δεν κατενόησαν ποτέ την αξία του Ατομικού λόγου, ότι η περιπλάνηση μετρά, το φαγητό της περιπλάνησης ώς υπαρξιακό φαγητό χόρτασε τον Οδυσσέα άλλα όχι τους πολλούς οι οποίοι ήθελαν να χορτάσουν μόνον με υλικό φαγητό: προλογίζεται ο πλωτινικός αλλά και ο χριστιανικός πνευματικός ασκητισμός. Όπως είπαμε γεννάται η έννοια του Ενός  η οποία θα οδηγήσει στην θρησκεία του μονοθεϊσμού αλλά και στην παντοκρατορία του Ενός πλατωνικού Νοός: ο Λόγος δεν έχει ποσοτική αχλύ αλλά είναι ποιοτικό δώρο Ενός. Είναι ποιότητα και όχι ποσότητα όπως η αλογία είναι ποσότητα πλανητών άστρων τα οποία δεν ομιλούν απλά περιφέρονται.

Κυριώτατα όμως ο Λόγος ο κινητής του νοήμονος Υποκειμένου δεν γνωρίζει τη ραστώνη και την ακηδία, την έτοιμη γνώση (η Καλυψώ ώς κόρη του Άτλαντος ( του Τιτάνος ο οποίος εσήκωσε τη Γή και τον Ουρανό στις πλάτες του (συμβολισμός της ετοίμης γνώσης) θεωρούσε ότι έχει τα πάντα ώς γνώση και πράξη): ο Οδυσσέας ήθελε να γνωρίσει ώς ξεχωριστό ανθρώπινο έλλογο υποκείμενο τη γνώση και την ανθρωπίνη ηθική: για αυτό απορρίπτει μία θεά και επιλέγει την Πηνελόπη: στην εποχή του ανθρώπου ο άνθρωπος θέλει ώς τέτοιος να προσδιορισθεί, ανεξάρτητα με τα πτερά του δικού του νοός και όχι με την επικουρία της θεάς: υπονοείται απέχθεια του Ομήρου προς την μεταφυσική γνώση, ο άνθρωπος σταδιακά θέλει και επιθυμεί κατά νιτσεϊκό ορμέμφυτο τρόπο να γνωρίσει και να κτίσει ώς άνθρωπος με ανθρώπινες δυνάμεις τον κόσμο αυτό: εγκαινιάζεται η εποχή του ανθρώπου ως αυτόβουλος πράξη ήθος κίνηση σκοποθεσία.

Ο Ποσειδώνας, ο εννοσίγαιος και γαιήοχος Ποσειδώνας, δεν διάκειται ευμενώς προς τον Οδυσσέα, όπως το θαλάσσιο χάος δεν επιθυμεί του Λόγου: η θάλασσα ώς άλς (άλιος) είναι συνέχεια του Ηλίου: Ενώ το Φώς του Ηλίου επιθυμεί του Λόγου επειδή είναι εξωτερικότητα και από τον Ήλιο γεννάται ο Ένας Οδυσσέας, ο βυθός της θαλάσσης μισεί το Λόγο ώς ανθρωπίνη ανεξάρτητη πορεία και εμφάνιση: για αυτό και ο Ποσειδώνας θέλει να εξαφανίσει στο χάος της αλογίας τον εφευρέτη του Λόγου, τον Οδυσσέα. Ο οποίος ενάντια στο χάος της εσωτερικής θαλάσσιας μη σειράς θέλει να επιβάλει τη σειρά της νοητικής φωτεινής εξωτερικότητας της έλλογης ανθρώπινης κίνησης.

Θεωρούμε ότι ο υιός του Ποσειδώνος, ο Πολύφημος, κινήθηκε σε αυτή τη σειρά αλογίας. Για αυτό και τιμωρήθηκε από τον Οδυσσέα: εάν σκεφθούμε ότι ο Δίας ώς βούληση είναι η κύρια συμπαντική δύναμη που συνέχει τον Οδυσσέα, αυτό μάλλον εφόβισε τον Βασιλέα της Ιθάκης: η απόρριψη του Δία από τον Πολύφημο: διότι η βούληση του Λόγου (Δίας) ενέχει το δίκαιο, τις αξίες κ.λ.π: ο ένας οφθαλμός σήμανε ότι το χάος δεν έχει καμμία διαλεκτική του Λόγου άρα πρέπει να εξαφανισθεί και να εμφανισθούν τα δύο έλλογα μάτια της Ηρακλείτειας διαλεκτικής, αυτά τα δύο μάτια εγέννησαν μετά από λίγο και την Αθηναϊκή Δημοκρατία των δύο δρόμων και απόψεων.

 

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.