Γύρω από το ποιητικό έργο του Καβάφη...

 Γύρω από το ποιητικό του έργο

• Ο Καβάφης  άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα το 1891, αλλά έγραφε ήδη από το 1884.
• Η ποίησή του διακρίνεται σε τρεις περιόδους:

–        1884-1896: προετοιμασία.

–        1896-1911: διαμόρφωση προσωπικού ύφους.

–        1911-1933: ωριμότητα.

• Ο Καβάφης διέκρινε τα ποιήματά του σε τρεις κατηγορίες:

Ιστορικά, φιλοσοφικά, ηδονικά.

• Όχι σπάνια τα θέματα διαπλέκονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα ένα ποίημα να κατατάσσεται σε δύο ή ακόμη και σε τρεις κατηγορίες συγχρόνως.
• Ο ποιητής εμπνέεται τα περισσότερα θέματά του από τους ελληνιστικούς χρόνους και κατά δεύτερο λόγο από τους αρχαίους, όπως επίσης από τους βυζαντινούς ή από τη νεότερη ιστορία.
• Συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του σε θέματα που αφορούν τους αδικημένους και προσπαθεί να εξαγάγει διαχρονικά συμπεράσματα από τις αναφορές του στην περιθωριακή ζωή αυτών των αδικημένων.

Τα φιλοσοφικά [ή διδακτικά] του ποιήματα πραγματεύονται διάφορα θέματα σχετικά με στάσεις ζωής, με την αξιοπρέπεια, την ανιδιοτέλεια, την ανωτερότητα, τα υψηλά ιδανικά, με τη ματαιότητα των ανθρώπινων μεγαλείων κ.λπ.

• Με τα ποιήματα αυτής της κατηγορίας, ο ποιητής θέλει περισσότερο να εκφράσει συγκεκριμένη βιοθεωρία παρά μια ορισμένη φιλοσοφική κατεύθυνση.
• Η μεταφυσική –είτε ως μετάθεση της δικαίωσης είτε ως προσδοκία ή αγωνία για το επέκεινα– δεν εμφανίζεται στην ποίησή του.
• Βάση της καβαφικής βιοθεωρίας είναι ο ηρωικός στωικισμός.

Τα ιστορικά του ποιήματα σχετίζονται με αναδρομές στο παρελθόν, από όπου ο ποιητής αντλεί ιστορικά σύμβολα, δηλαδή προσωπεία, για να εκφράσει, με καλυμμένο τρόπο και με χρώμα διαχρονικό, προσωπικά του βιώματα ή παρακμιακές καταστάσεις και παρόμοιες τραγικές ή τραυματικές εμπειρίες ζωής. Τα περισσότερα από τα ιστορικά του ποιήματα αντλούν τα σύμβολά τους από την ελληνιστική περίοδο. Άλλα ποιήματα ανάγονται στην ελληνορωμαϊκή περίοδο, στην περίοδο της μουσουλμανικής κατάκτησης της Αλεξάνδρειας και στο Βυζάντιο. Η Αλεξάνδρεια, σε κάθε περίπτωση, βρίσκεται στο επίκεντρο των προτιμήσεών του.

• Η κατηγορία των ιστορικών του ποιημάτων υποδιαιρείται σε τρεις υποκατηγορίες, ανάλογα με την πρόσληψη από τους μελετητές της ιδιαίτερης θεματικής τους απόχρωσης:

–ψευδοϊστορικά (όρος του Γ. Σεφέρη): αξιοποίηση ιστορικών στοιχείων με νόημα φιλοσοφικό, όπως για παράδειγμα το ποίημα Θερμοπύλες.

–ιστορικοφανή (όρος του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου): ιστορικό πλαίσιο του ποιήματος με φανταστικό το πρόσωπο και το βασικό επεισόδιο. Πρόκειται για φαινομενικά ιστορικά ποιήματα· παράδειγμα το ποίημα Ο Δαρείος.

–ιστοριογενή (όρος του Μ. Πιερή): απόλυτη σύνδεση με το ιστορικό υλικό, εκ του οποίου προέκυψαν. Χρόνος, χώρος, πρόσωπα, επεισόδια, όλα δηλαδή τα στοιχεία είναι ιστορικά.

Τα ηδονικά του ποιήματα συνδέονται με τον ιδιόρρυθμο ερωτισμό του, με τον αισθησιασμό και ανάλογες ερωτικές του μνήμες.

• Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, πως η ποίησή του, όπου ανασυλλέγει ή αναπαριστά την αισθησιακή εμπειρία, εκεί συνδυάζει και αισθητική ατμόσφαιρα.
• Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για μια στοχαστική ευρύτητα, χωρίς να περιχαρακώνεται στο ένα ή το άλλο ιδεολογικό ρεύμα.
• Στοιχεία τεχνικής:

      –   Διάλογος ή μονόλογος με δραματικό χαρακτήρα.

–        Λιτά εκφραστικά μέσα.

–        Φωτεινότητα αλλά και ειρωνεία.

–        Αμφίσημη παρουσίαση των ηρώων του.

–        Ρεαλισμός, πεζολογία, αντιρητορικό ύφος.

–        Διδακτικός τόνος.

–        Αποφθεγματικός και επιγραμματικός λόγος.

–        Δημοτική γλώσσα με στοιχεία της καθαρεύουσας και με αντιλυρικό χαρακτήρα.

–        Χρήση συμβόλων και απόκρυψη.

–        Ιαμβικός στίχος, ανισοσύλλαβος.

–        Ελεύθερος και απέριττος στίχος.

–        Λιτότητα και πυκνότητα, ακρίβεια και εγκράτεια στη γλώσσα.

–        Γοητεία του υπονοούμενου, υποβλητική ομορφιά, πρόκληση συγκινήσεων.

–        Εσωτερικά γνωρίσματα:

–        Υψηλή αντίληψη για την τέχνη.

–        Νοσταλγική μετατόπιση στο χώρο και το χρόνο.

–        Μελαγχολικός τόνος.

• Ο Καβάφης σήμερα θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς ποιητές στην Ελλάδα και στο διεθνή χώρο.
• Το έργο του έχει μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες.

Στα 200 πχ

Περίληψη:

Ένας Έλληνας της αλεξανδρινής εποχής, καθώς μονολογεί, σχολιάζει τη γνωστή επιγραφή. Με τη βοήθεια της φαντασίας καθιστά αισθητή την αδιαφορία των Σπαρτιατών για την επισήμανση από τον Αλέξανδρο της απουσίας τους από τη νικηφόρα μάχη στο Γρανικό. Συγκατανεύει ειρωνικά για τη στάση τους αυτή, για να περάσει στη συνέχεια σε απαρίθμηση των νικηφόρων μαχών των Ελλήνων και να αφήσει να νοηθεί ότι η απουσία των Λακεδαιμονίων δεν επηρέασε ουδόλως την ιστορική εξέλιξη, απλώς απομόνωσε τους ίδιους από την πολιτισμική έκρηξη αυτής της εποχής. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της έκρηξης, το οποίο προέκυψε ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Μ. Αλεξάνδρου, είναι η οικουμενικότητα του Ελληνισμού. Πρόκειται για τον ελληνικό, καινούριο κόσμο, τον μέγα, ο οποίος απλώνεται σε απέραντη γεωγραφική έκταση και ομιλεί την ελληνική γλώσσα. Με τη στάση τους οι Λακεδαιμόνιοι έμειναν έξω από τις διεργασίες του χρόνου και αυτοπεριορίστηκαν στην κλειστή κοινωνία τους, παρηγορώντας τον εαυτό τους με μια κενή έπαρση σχετικά με την πολεμική τους ανωτερότητα. Τελικά δεν αξίζει να γίνεται λόγος γι’ αυτούς. 

Θέμα: η υπεροπτική απουσία των Λακεδαιμονίων από την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου και η ακόλουθη παραμονή τους στο περιθώριο της πολιτισμικής έκρηξης των ελληνιστικών χρόνων.

Γενικότερο νόημα: Με το πέρασμα του χρόνου επέρχονται ιστορικές αλλαγές δηλαδή νέοι λαοί εμφανίζονται εύρωστοι στο παρασκήνιο, ακμάζοντας στρατιωτικά γενικά πολιτισμικά, ενώ άλλοι χάνονται στη σκιά της Ιστορίας και η γερασμένη τους αίγλη ανήκει στο παρελθόν.

Τίτλος του ποιήματος:

Το έτος 200 π.Χ. είναι σημείο καμπής του ελληνιστικού κόσμου.  Το έτος αυτό ξεκινά ο Β΄ Μακεδονικός πόλεμος μεταξύ Μακεδονίας και Ρωμαίων.  Ο πόλεμος λήγει το 197 π.Χ. με μεγάλη ήττα του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Ε΄.  Λίγα χρόνια αργότερα, ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος Γ΄ ο Μέγας θα ηττηθεί στη Μαγνησία της Μ. Ασίας από τους Ρωμαίους(190 π.Χ). Ο Ελληνιστικός κόσμος λοιπόν το 200 π.Χ. βρίσκεται λίγο πριν αρχίσει η κατάρρευσή του.  Ο αφηγητής είναι ένας Έλληνας του «μεγάλου καινούριου ελληνικού κόσμου» της Ανατολής που από τη σκοπιά του 200 π.Χ. αξιολογεί τα γεγονότα και τις συνέπειες της Πανελλήνιας εκστρατείας.

Τα τρία χρονικά επίπεδα του ποιήματος:

–        334 π.Χ.: η εποχή της πανελλήνιας εκστρατείας και η στάση των Λακεδαιμονίων.

–        200 π.Χ.: ο κόσμος της ελληνιστικής εποχής και ο υποθετικός  αφηγητής.

–        1916-1931: η εποχή των ποιητικών διεργασιών του Καβάφη.

Ορισμένοι μελετητές στην ως άνω εποχή των ποιητικών διεργασιών ή των ιστορικών αποτιμήσεων μέσω των ποιητικών διεργασιών  διακρίνουν έμμεσους υπαινιγμούς στη συρρίκνωση του Ελληνισμού της Ανατολής με τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922.

Στάση των Σπαρτιατών

Οι Σπαρτιάτες αδιαφορούν πλήρως για τα λεγόμενα από τον Αλέξανδρο περί της απουσίας τους από τη νίκη στον Γρανικό. Απαξιώνουν πλήρως μια εκστρατεία όλων των άλλων Ελλήνων, η οποία δεν θα είχε για αρχηγό βασιλέα των Σπαρτιατών.

πώς αιτιολογείται αυτή η στάση;

–        με την πεισματική τους άρνηση να συμφιλιωθούν με τη νέα πραγματικότητα.

–        αυτή η άρνηση λογίζεται μάλλον ως συναισθηματική αντίδραση παρά ως δικαιολογημένη λογικά.

πώς χαρακτηρίζεται αυτή η στάση;

–        αλαζονική, υπεροπτική, υπερφίαλη

–        βλέπουμε μια διάθεση ειρωνείας από την πλευρά του ομιλητή-αφηγητή απέναντι στη σπαρτιατική αντίδραση(κάλλιστα, παντάπασι, φυσικά, βεβαιότατα).

–        η ειρωνική διάθεση γίνεται πιο φανερή με τους στ. 7-11.

–        κάτι παρόμοιο ισχύει και με τον στ. 12: συνδυάζει κατανόηση για την σπαρτιατική στάση και κατειρώνευσή της συγχρόνως.

Κλιμάκωση της ειρωνείας:

Στη 1^η ενότητα διακρίνεται μια λεπτή ειρωνεία (βλέπε παραπάνω).

Στη 2^η ενότητα η παρουσίαση των γεγονότων από τη σκοπιά της συντελεσμένης ιστορίας έχει σημασία, γιατί στην πορεία του ποιήματος θα ενισχύσει τη σκέψη του ποιητή, σύμφωνα με την οποία τα νέα δεδομένα της ιστορίας ξεπερνούν τη στάση των Λακεδαιμονίων, τους αφήνουν απολιθωμένους ή στάσιμους σε μια στιγμή του παρελθόντος.

Στη 3^η ενότητα και συγκεκριμένα στο στ. 32:

–        οι στοχαστικές προσαρμογές παραπέμπουν σε ένα νέο πνεύμα ζωής, εναρμονισμένο προς τον ελληνικό καινούριο και μέγα κόσμο.

–        Από εδώ αντλεί τη δυνατότητα ο ποιητής να επισφραγίσει τις ποιητικές του διεργασίες με απαξίωση της στάσης των Λακεδαιμονίων.

–        Πράγματι, η περιπλάνηση της σκέψης και της φαντασίας του Έλληνα που ανήκει στην περίοδο του 200 π.Χ. καθιστά τη στάση των Λακεδαιμονίων αντικείμενο περιφρόνησης και πλήρους απαξίωσης.

–        Είναι χαρακτηριστική η παροιμιακή χρήση του τελευταίου στίχου στη νεοελληνική γλώσσα: η σημασία του ταιριάζει σε περιπτώσεις ανθρώπων ή πραγμάτων, για τις οποίες δεν αξίζει να γίνεται λόγος.

Ποια η σχέση των γεγονότων του 200 πΧ με την εποχή του ποιητή;
Ο ποιητής παρουσιάζει την αλλαγή των καταστάσεων, τη σχετικότητα που διέπει την ιστορία και την ανθρώπινη ζωή. Όλα αλλάζουν. Χάθηκε η δύναμη των Σπαρτιατών, χάθηκε η δύναμη των ελληνιστικών βασιλείων, για τα οποία καυχιέται ο Έλληνας του 200 πΧ, σε λίγο θα υποταχθούν στους Ρωμαίους. Αλλά και στα 1931, που γράφτηκε το ποίημα, έχει χαθεί ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας και ο ποιητής οδεύει προς το τέλος της ζωής του.

Γλώσσα:Η γλώσσα είναι δημοτική , με πολλά όμως αρχαιόπρεπα στοιχεία. Παρατηρείται πλούτος επιθέτων και σε πολλά σημεία ο ποιητής φροντίζει για τη σύνδεση των περιόδων με κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις.

Υφος: Το ύφος αρχικά είναι απλό και πεζολογικό. Στη συνέχεια γίνεται θριαμβικό, στομφώδες και ρητορικό, κυρίως με τη συσσώρευση επιθέτων και κύριων ονομάτων, με στόχο τη δημιουργία κλίματος έπαρσης για τα επιτεύγματα του Ελληνισμού και των Ελληνιστικών χρόνων.OK.