Ανάλυση του κειμένου του Αριστοτέλους (από το φάκελο υλικού ανθρωπιστικού προσανατολισμού γ΄λυκείου): κείμενο αναφοράς: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετὰ τὰ φυσικά, Α 2, 98b12-28 [149 λ.]

 

Ανάλυση του κειμένου του Αριστοτέλους (από το φάκελο υλικού ανθρωπιστικού προσανατολισμού γ΄λυκείου):

 κείμενο αναφοράς: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετὰ τὰ φυσικά, Α 2, 98b12-28 [149 λ.]

1.Το ιστορικό πλαίσιο του κειμένου αυτού.

Ο Αριστοτέλης είναι ο πλήρως λογικός φιλόσοφος, αυτός ο οποίος στηρίζεται στην αισθητική εμπειρία η οποία προσφέρει δύο σημαντικά μεγέθη: την Πολιτεία και την Ηθική. Στο σύνολο του έργου του ξεχώρισε πλήρως το συμπαντικό βασίλειο (γή, πλανήτες, σελήνη κ.λ.π) το φυτικό βασίλειο, το ζωϊκό βασίλειο (εξετάζει διαφορετικά τα βασίλεια αυτά σε σχέση με το ανθρώπινο βασίλειο). Τον ανθρώπινο κόσμο ο Αριστοτέλης τον αποκόπτει από  τους λοιπούς εμψύχους και εμβίους κόσμους με όριο διάκρισης: το Λόγο. Για αυτό σε αυτό το απόσπασμα προσφέρει ως αρχή της φιλοσοφίας την απορία και το θαυμασμό, ουσιαστικά λέγει ότι ο Λόγος εξυψώνει τον Άνθρωπο υπέρ όλων των εμβίων όντων, είναι αυτός ο οποίος μέσα από νοητικές και συναισθηματικές παροτρύνσεις ωθεί τον άνθρωπο να προσδιορισθεί σε σχέση με τον εαυτό του, τους άλλους, τον κόσμο, το σύμπαν.

Δεν είναι τυχαία η εποχή κατά την οποία εγράφη αυτό το κείμενο (γενικώς τα Μεταφυσικά): Το πείραμα της νοησιοκρατικής  φιλοσοφίας είχε αρκετά επιτύχει στην Αθήνα. Ο Αναξαγόρας και οι Σοφιστές, ο Σωκράτης και οι τραγικοί, ο Περικλής και η πολιτική, είχαν ικανοποιητικά σχηματίσει το έλλογο σύμπαν του Ελληνικού κόσμου μέσα στο οποίο εντάσσεται ο Αριστοτέλης και τα Μεταφυσικά του. Διότι πρέπει να σημειωθεί ως σημαντική παρατήρηση ότι ο θαυμασμός ο οποίος αναφέρεται στο δοθέν κείμενο των Μεταφυσικών είναι ο έλλογος δρόμος των ανθρώπων προκειμένου να εσωτερικοποιήσουν τις ιδέες που απλόχερα προσφέρει  το σύμπαν ώστε αυτές οι ιδέες (όπως έκτισαν τον κόσμο του Αγαθού και του υπερσεληνίου και υποσεληνίου κόσμου) να κτίσουν τον ευνομούμενο και εύρυθμο πολιτικό κόσμο των ανθρώπων όπου θα κυριαρχεί η αρμονία της αρετής, η ενδελέχεια του ανθρωπίνου σκοποθετείν, η νοητή και οικουμενική ηθική ένωση των ανθρώπων: ο Αριστοτέλης ουσιαστικά μέσα από το θαυμασμό θεολογεί: προσπαθεί να εύρη μία κοινή ανθρώπινη έννοια η οποία δύναται να ενώσει προνοητικά όλους τους ανθρώπους: διότι όλοι μπορούν να θαυμάσουν: το επόμενο στάδιο είναι το Νοείν: όλοι μπορούν να αποκωδικοποιήσουν το θαυμασμό σε καθολικές έννιοιες, ιδέες, οι οποίες οδηγούν στην ηθική ολοκλήρωση των ανθρώπων.

Ας επιστρέψουμε στην ιστορικότητα της εποχής η οποία εγέννησε τον Αριστοτέλη και τα Μεταφυσικά του. Η Αθήνα λοιπόν διέτρεξε όλο το νοητό και ηθικό δρόμο από τα Ομηρικά έπη (γεννώντας τον Άνθρωπο της δύναμης, της σκέψης, του σκοπού, του νόστου ενάντια στη βύθιση στο χάος της αλογίας (από το Δία και την Αθηνά και τον Ερμή ενάντια στον Ποσειδώνα). Διέτρεξε και τα στάδια του προσωκρατισμού (ο Πλάτων μέσα από τις πολιτειακές τριάδες του μετέτρεψε τον Ήλιο σε νού, τη θάλασσα σε ψυχή, τη γή σε ανθρώπινη μορφή, παράγοντας το λογιστικό (σοφία) το θυμοειδές (ανδρεία) και το επιθυμητικό (σωφροσύνη) ( η ισορροπία όλων αυτών είναι η πλατωνική δικαιοσύνη). Όλα αυτά εγέννησαν τη νοητή φύση του ανθρώπου (επί της πρωτολείας φυσικής ακατέργαστης νοητικώς φύση) την οποία παραλαμβάνει ο Αριστοτέλης και προσπαθεί διά του κινήτρου του θαυμασμού να την προχωρήσει έτι περαιτέρω στο νοητό και ηθικό ταξείδι του ελλόγου και ηθικού ανθρώπου.

Ο Αριστοτελικός θαυμασμός δεν έχει σχέση με τη φύση ως σύνολο συμπαντικών δυνάμεων (απλή παρατήρηση)  αλλά ως ανθρώπινη ικανότητα μέσα από τις συμπαντικές δυνάμεις του ηλίου, του ύδατος, του αέρος, του πυρός, όπως όλες αυτές οι παράμετροι επηρεάζουν τον καθημερινό άνθρωπο, να εξαγάγει τις ιδέες της προέλευσης, της δημιουργικότητας, του σκοπού, της εξέλιξης, της προόδου, της ενδελέχειας, οι οποίες θα γίνουν έξις (ηθική φύσις) σε μία πολιτειότητα η οποία θα ενώσει οικουμενικά τους ανθρώπους υπό αυτό το δυναμικό Λόγο (δεν είναι τυχαίο ότι τα Μεταφυσικά είναι ακροαματικό έργο και αυτός ο οποίος επισταμένως το άκουσε είναι ο Μέγας Αλέξανδρος ο οποίος μετέφερε τον οικουμενικό Αριστοτελικό λόγο στα πέρατα του γνωστού τότε κόσμου.  Όπως δεν είναι τυχαίο ότι όταν ο Αριστοτελικός Νούς εισήχθη στην Ορθόδοξη λατρεία η έννοια του θαυμασμού κυριαρχεί στην Ορθόδοξη υμνολογία (απορεί και θαυμάζει ο υμνωδός περί την Θεοτόκον  και την Ωραιότητά της στο γνωστό τροπάριο).

Ο  Σωκράτης και οι σοφιστές εσμίλευσαν τη νοητή φύση του ανθρώπου πρίν την παραδώσουν προς την υπόλοιπη ηθική επεξεργασία της στους τραγικούς ποιητές. Ο Άνθρωπος μέσα από το Σωκράτη και τη σοφιστική κίνηση αποθέωσε τη Γνώση ως σύνολο εξωτερίκευσης και συλλογής των ιδεών που προσφέρει το σύμπαν, ο κόσμος, η  φύση (το σύνολο αυτών των δυνάμεων επί σειρά χρόνων είχε συμβολοποιηθεί ως το δωδεκάθεο): η δύναμη, η σοφία, ο έρωτας, η γονιμότητα, ο πόλεμος, η εξέλιξη κ.λ.π. έφυγαν από τη δικαιοδοσία των θεών, έφυγαν  από τη δικαιοδοσία της φύσης  (ως απλής παρατήρησης) και έγιναν σωκρατική εσωτερική ενδιάθετος γνώσις: ο Αλκιβιάδης στο Συμπόσιο καλείται μέσα  του να εύρη τον Έρωτα ως ένωσιν του όλου όπως τον αναλύει η Διοτίμα. Άρα καλείται να θαυμάσει το μεγαλείο του Έρωτος, πλέον ο σμιλευμένος Σωκρατικά (νοητώς) άνθρωπος ο οποίος επιδιώκει τη Γνώση μπορεί και έχει αναπτύξει τις δυνάμεις θαυμασμού για ό,τι κινείται γύρω του (εκεί σε αυτόν τον άνθρωπο στηρίζεται ο Αριστοτέλης και αποθεώνει το θαυμασμό: δεν είναι τυχαίο ότι ο Θεαίτητος, παιδευτικός διάλογος του διδασκάλου του Αριστοτέλους του Πλάτωνος ξεκινά με την έννοια του θαυμασμού ως πόνου έρευνας : ωδίνεις ώ Θεαίτητε διά το μη κενόν αλλά εγκύμων είναι…».

Οι τραγωδοί ολοκλήρωσαν την ανθρώπινη φιλοσοφική επανάσταση (οδηγώντας το λόγο στην ηθική διαμόρφωση του ανθρωπίνου προσώπου): πρίν να το είπη ο Αριστοτέλης οι Αθηναίοι εθαύμασαν όταν η Αντιγόνη αντιπάλευσε με τον Κρέοντα, εθαύμασαν το εύρος της ανθρωπίνης προσωπικότητας. Επίσης εθαύμασαν τα Οιδιπόδεια όρια της γνώσης, και προβληματίσθηκαν επάνω στα ηθικά όρια της Γνώσης. Εθαύμασαν και την Ελένη όταν έθεσε αποτελεσματικά τα όρια ανάμεσα στο Φαίνεσθαι και στο Είναι. Άρα ο Αριστοτέλης είναι συμπιλητής μιάς ολόκληρης εποχής η οποία γεννώντας το λόγο και το έλλογο υποκείμενο ώρισε ως Δημοκρατία το σύνολο των πεφωτισμένων ανθρώπων. Είναι συμπιλητής μίας ολόκληρης εποχής η οποία  εγέννησε τον άνθρωπο του λόγου ο οποίος έμαθε να θαυμάζει και να απορεί ώστε να αποκωδικοποιήσει τον κόσμο και το περιβάλλον του, ολοκληρώνοντας την παραγωγή της γνώσης: διότι η απορία και ο θαυμασμός φέρει ιδέες, αξίες, σκέψεις και τρόπο ζωής, άρα επηρεάζει το Εγώ, το Εμείς, φέρει ένα νέο πρότυπο κόσμου και οικουμενικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι στην εποχή του Αριστοτέλους η Πόλις-κράτος άρχισε να χάνεται ως θεσμός και ναεμφανίζεται η παγκοσμιότητα ενός ελλόγου κόσμου.

2. Τα στάδια (μέρη) του θαυμασμού.

Ο Θαυμασμός αποτελεί ύψιστη πνευματική ενέργεια του ανθρώπου, δύναμη εσωτερική η οποία τον συνδέει σε γνωσιακή βάση με το σύμπαν: ο άνθρωπος ως σκεπτομένη οντότητα δεν παρατηρεί το σύμπαν  ( ως τα άλογα όντα) αλλά το ταξιθετεί επιστημονικά (δηλαδή  τα στοιχεία  του σύμπαντος τα ιδεοποιεί, τα μεταπράττει σε αξίες, και τα επίσταται (γνωρίζει) ταξιθετώντας τα (επιστήμη) (για αυτό ο Αριστοτέλης αρνούμενος τη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνος, θεωρώντας ότι οι ιδέες είναι εντός και όχι εκτός του κόσμου δέχεται την επιστημονική ταξιθέτηση του κόσμου και των ανθρώπων σε ιδέες και αξίες (επιστήμη) κάτι το οποίο εύρισκε τον Πλάτωνα πολύ επιφυλακτικό.

Για να κατανοηθεί όμως το εύρος του Αριστοτελικού θαυμασμού και το άπειρο οντολογικό βάθος του, θα πρέπει να σημειωθεί το Ανθρώπινο υποκείμενο το οποίο προβάλλει μέσα από τα Μεταφυσικά. Όπως ήδη τονίσαμε η διαφωνία του Αριστοτέλους σε σχέση με την Πλατωνική  θεωρία των ιδεών αποτελεί το πρώτο στάδιο του θαυμασμού: ο Πλάτων πίστευε υπάρχει διακριτός κόσμος των ιδεών ο οποίος γεννά εμάς και τον κόσμο, η επαφή μας μαζί του είναι διά της αναμνήσεως. Ο Αριστοτέλης το αρνήθηκε αυτό: θεώρησε ότι παντού του κόσμου και του ανθρώπου υπάρχουν ιδέες και αξίες, οι οποίες μέσα από το περιβάλλον και τα όντα (φαινόμενα) μπορούν ως σκέψεις και αξίες να εμφανισθούν: η εμπειρία και η αισθητικότητα είναι βήματα τα οποία ωθούν το θαυμασμό προς την αποκάλυψη ιδεών και αξιών τα οποία ευρίσκονται στο έμψυχο και πλανητικό περιβάλλον: άρα το σύνολο των υπαρχουσών ιδεών και αξιών  προκαλεί το θαυμασμό του νοήμονος ανθρώπου, είναι το κίνητρο ο Νούς να θαυμάσει και να αποκαλύψει ώστε λαμβάνοντας τα προϊόντα της ιδεατής και αξιακής αποκάλυψης να εξελιχθεί ως  έλλογο άτομο σε ένα έλλογο κόσμο.

Επειδή ακριβώς ο Αριστοτέλης τοποθέτησε τις ιδέες μέσα στον κόσμο και τον Άνθρωπο, η εμπειρία και η αισθητικότητα, αποκαλύπτουν τις ιδέες και αξίες οι οποίες κρύπτονται στο φαινόμενο κόσμο. Καλύπτοντας εννοιακά τον κόσμο, ταξιθετώντας τον επιστημονικά κάτω από κοινές σειρές  και τάξεις, ανά όμοια πράγματα θαυμάζω και αποκαλύπτω ιδέες και αξίες: παρατηρώντας σημαντικούς ανθρώπους (όπως η Αντιγόνη) θαυμάζω τις πράξεις τους: επιστημονικά τις ταξιθετώ, και παρατηρώ ότι το κοινό  υπόβαθρό τους είναι η γνώση των αγράφων νόμων και η ηθική τους υψιπέτεια: άρα γεννώ εκ του θαυμασμού τις ιδέες της σκέψης, του αγράφου νόμου, του υψιπετούς ανθρώπου.

Ποιο είναι το υποκείμενο το οποίο προβάλλει μέσα από τα Μεταφυσικά του Αριστοτέλους: ας σημειώσουμε ότι στο έργο αυτό για πρώτη φορά εμφανίζεται η ατομικότητα του Ανθρώπου: σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο κάθε άνθρωπος είναι μία  διακριτή ουσία, η οποία ως μορφή έχει ήδη προκαθορισμένη τη ζωή της: ως αποστολή, ενδελέχεια και τρόπο πραγμάτωσης των εσωτερικών της καταβολών: η υλική εικόνα (σωματική) εικόνα του ανθρώπου απλά ολοκληρώνει τις μορφικές ουσιαστικές εσωτερικές καταβολές. Άρα ο άνθρωπος ως ουσία Είναι η δυναμική νοητή και ηθική ικανότητα αντίληψης των συμπαντικών δυνάμεων τις οποίες μπορεί να μετατρέψει σε ιδέες και αξίες. Ως μορφή αυτές οι ιδέες και οι αξίες μετατρέπονται σε ηθική συμπεριφορά διότι ο άνθρωπος έχει τον τρόπο και τον σκοπό συγκεκριμένης εκμετάλλευσης ιδεών και αξιών, μέσα από το πρώτο και τελικό αίτιο της δημιουργικότητάς του και της μετατροπής του σε πολίτη σε έναν ευνομούμενο κόσμο. Άρα ο άνθρωπος είναι το σύνολο της ατομικής του ουσίας και μορφής και υλικής εικόνος.

Ο Θαυμασμός λοιπόν είναι το επόμενο στάδιο του ουσιαστικού ανθρώπου, είναι ο τρόπος εκπλήρωσης  της μορφής του και των μορφικών απαιτήσεών του. Ο άνθρωπος κατανοώντας την ατομική του ουσία απορεί, πονεί, θαυμάζει, εμπειρικά αναλύει, τρέφεται από το περιβάλλον  από τον κόσμο, επάνω από αυτόν, δίπλα σε αυτόν. Πρέπει ως ουσία και μορφή να ικανοποιήσει με έργα τις καταβολές του. Ο θαυμασμός του προσφέρει άπλετο υλικό: το μετατρέπει σε ιδέες και αξίες, σε επιστήμη και τέχνες, σε πολιτειότητα και εξέλιξη, διότι πλέον ο κόσμος παύει να είναι απλή οικία αλλά καθίσταται τρόπος συλλογής υλικών τα οποία εξελίσσουν τον ουσιαστικό άνθρωπο.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.