Nέα Ελληνικά κείμενα γ΄γυμνασίου. Διδάσκοντας το «όσο μπορείς» του Κ.Καβάφη.

 

Το ποίημα παραδίδεται:

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κι εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

Κ.Π. Καβάφης, Ποιήματα, τόμ.1, Ίκαρος.

Θεατρική αποτύπωση του ποιήματος:Ομιλεί ο ποιητής:

1.Προσπάθεια αυτοσκέψης και αυτοπράξης.

2.Δυσκολία πνευματικής και ηθικής ανεξαρτησίας σε σχέση με τους Άλλους.

2^α: προσεγγίζονται δύο δυσκολίες πνευματικής και ηθικής ανεξαρτησίας και αυτοβούλησης:

Α)η μαζική επιρροή του όχλου (όχι λαός)

Β) οι πολλές περιττές πράξεις (κινήσεις) και σκέψεις (ομιλίες).

3.Παραινέσεων συνέχεια:

3^α:ο άνθρωπος καλόν είναι να αυτοστοχάζεται και να μονολογεί παρά να χάνεται στα λόγια και στις πράξεις των άλλων.

3β. οι άλλοι επειδή δεν γνωρίζουν τη δική μου εσωτερικότητα καταντούν μη νόηση, α-νοησία.

4.Συμπέρασμα: ολική αλλοτρίωση: αυτοαποξένωση, απώλεια του εαυτού μου ώς ατομική εσωτερική ενδελέχεια, πλήρης μαζοποίηση καθομοίωση με τους άλλους.

Το πρόβλημα του Εαυτού.

Ο Καβάφης αναζητεί τον Εαυτόν: Από τον Εφέσιο Ηράκλειο (εδιζησάμην εμωϋτόν-ερευνώ τον εαυτόν μου) έως το Δελφικό : γνώθι σαυτόν, έως το α΄σωκρατικό πρόσωπο: εν οίδα, έως το χριστιανικό α΄πρόσωπο: εγώ ειμί, ο άνθρωπος διαχρονικά ερευνά τον ατομικό του εαυτό. Ο Εαυτός ορίζεται ως το σύνολο των πνευματικών και ηθικών δυνάμεων το οποίο υπακούει σε ατομικό νού ώστε να παραχθεί το διακριτό υποκείμενο: σε σχέση με τους Άλλους τη Φύση και το Θεό. Η ανεξαρτησία του Εαυτού σημαίνει ότι μέσα στο χάος, στο σύμπαν, στην πόλη, στον κόσμο, μετατρέπω τις σκέψεις σε ήθος το οποίο δηλώνει ότι το κάθε Εγώ βιώνει διαφορετικές οντολογικές καταβολές: οι οποίες ανά ξεχωριστό άνθρωπο εμφανίζονται και προσφέρουν την ποικιλία της γνώσης και της πράξης : αλλοιώς όλα είναι μία μάζα μίας σκέψης και πράξης η οποία ακινητοποιεί σε μία συμπαντική απάθεια και εμμένεια τον άνθρωπο ο οποίος απολλύει την εξέλιξη και την ατομική και κοινωνική πρόοδο.

Τα διακριτά ζεύγη: από το Θεό έως τον Άνθρωπο, τα ζεύγη του Ομήρου.

Μέσα στο σύμπαν οι δυνάμεις που κινούνται είναι διαφορετικές: οι δυνάμεις του πρώτου Νοός διαμορφώνουν τον Άνθρωπο διότι ποτέ δεν αλλοτριώθηκαν, πάντα κρατούν την ποιοτικότητά τους. Γι αυτό εξάλλου λατρεύεται ώς ξεχωριστός και ανώτερος ο Θεός: Μέσα στην Οδύσσεια αντιλαμβανόμαστε την ξεχωριστότητα του Εαυτού ο οποίος γεννάται:

Ως κίνηση

Νόστος

Σκέψη

Επιστροφή

Πράξη:

Ο Οδυσσέας είναι το Εγώ έναντι των Άλλων, δεν υποκύπτει στην Κίρκη, αντιστέκεται στις Σειρήνες, δεν αφομοιώνεται σε σχέση με τα πάθη των συντρόφων του στο νησί του Ηλίου: για αυτό και ως Ένας επιστρέφει στην Ιθάκη.

Ο Εαυτός ώς Έν.

Ο Καβάφης λοιπόν σε αυτό το κορυφαίο φιλοσοφικό ποιημά του αναμοχλεύει το Πλωτινικό Έν. Ο άνθρωπος ώς μονάδα έναντι της πολλότητας, ο Άνθρωπος ώς Έν έναντι του όχλου: η πρόοδος του ανθρωπίνου γένους επήλθε όταν το Έν ώς σύνολο διακριτών και ξεχωριστών δυνάμεων αντιπαρατέθηκε στο μαζικό: διότι το Έν θεωρήθηκε ώς συμπαντικά και κοσμικά ικανό να ξεχωρίσει μέσα στην αδυσώπητη ροή χαοτικών δυνάμεων και να διαγράψει μία δική του πορεία επί της γής: αυτό το βλέπουμε έντονα από τον Όμηρο έως τον Επίκουρο και τους Στωϊκούς: ο  εχθρός Ποσειδών προσπαθεί απεγνωσμένα να εξαφανίσει την ιδιαιτερότητα του προσώπου ώς Εγώ διαγράφοντος τη δική του πορεία προς το δικό του νόστο.

Ιστορικές διδαχές.

Όπως αναφέρεται η ανθρωπότητα διήλθε στο ανώτερο στάδιό της όταν ανεκάλυψε την έννοια του προσώπου.Ως πρόσωπο θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη συγκέντρωση στον άνθρωπο όλων εκείνων των πνευματικών και ηθικών δυνάμεων οι οποίες τον προσδιορίζουν ως ατομικότητα σε σχέση με το θεό τη φύση τους Άλλους: ο Άνθρωπος ώς Πρόσωπο αυτοκαθορίζεται σε σχέση με τις ιδέες και τις αξίες έχοντας αυτοσυνείδηση και λόγο.

Ο Σωκράτης είναι ο ιδρυτής του Εγώ ως Ανθρωποκεντρικού παράγοντος , ο Αθηναίος Σοφός δεν παρεσύρθη στην Αγορά των Αθηνών αλλά εκμαίευε από τις ψυχές των Αθηναίων τις ιδιαίτερες και διακριτές πνευματικές και ηθικές δυνάμεις: Επίσης ο Αύγουστος στην εποχή του Ιησού θεωρήθηκε ώς ο Ένας επί της γής όπως και ο Ιησούς ώς Θείο ξεχωριστό πρόσωπο.

Πλέον θαυμάσθηκε ο ξεχωριστός άνθρωπος, εξάλλου και ο κόσμος πλέον κινήθηκε στα πλαίσια του μονοθεϊσμού, του Ενός Θεού. Η πολλότητα θεωρήθηκε ώς λήθη των δυνάμεων που βοηθούν τον Άνθρωπο να χαράξει τη δική του πορεία στην αχλύ του κόσμου και του όχλου.

Το πρόβλημα της προσωπικής ταυτότητας.

Γιατί και πότε ένας άνθρωπος είναι διαχρονικά ο ίδιος; Ο Καβάφης θέτει το θέμα της αλλοτρίωσης, της απωλείας του Εαυτού: Από τον Ηράκλειτο έως τον Hume ο άνθρωπος είναι ενιαίο πρόσωπο, Έν πρόσωπο, όταν έχει ίδιον διαχρονικόν τρόπο ατομικής σκέψης βούλησης και πράξης η οποία εξελίσσεται επάνω σε σταθερές αρετές ιδέες και αξίες: σε κάθε άλλη περίπτωση ο Άνθρωπος απολλύει την Ενικότητά του, την Μοναδικότητά του, και καταντά ένα άβουλο μέρος ενός μαζικού Όλου.

Η γένεση του προσώπου μέσα στο Πλατωνικό σπήλαιο.

Ο ΠΛάτωνας στην περίφημη αλληγορία του σπηλαίου αποθεώνει το Ηλιακόν φώς ώς προτύπωση του Νοός ο οποίος διακρίνει και ξεχωρίζει τον Άνθρωπο ώς προσωπικότητα μοναδική, όπως ο Ήλιος είναι μοναδικός και δεν ανακατεύεται με την πληθώρα των αστέρων. Σταδιακά η Ενικότητα του Ηλίου ώς πηγής φωτός εγέννησε την μοναδικότητα του νοήμονος Ανθρώπου ο οποίος ξεχωρίζει λόγω των ιδεών του και του ήθους χαράσσοντας τη δική του πορεία στον κόσμο στην Πολιτεία. Σε αυτό στηριζόμενος ο Επίκουρος αλλά και οι Στωϊκοί διαφήμισαν την δυνατότητα του Εαυτού να ανεχθεί τον πόνο, να επιδιώξει την Ηδονή του Νοός, να ελέγξει την Ανάγκη και την Τύχη χωρίς να χρειάζεται να χάσει την μοναδικότητά του: Η μοναδικότητα του Νοός συγκεράννυται με την μοναδικότητα της πράξης, με τη μοναδικότητα των επιλογών και τη χάραξη ατομικής πορείας προς το Αγαθό και το Ωραίο και το Καλό.

Η αλλοτρίωση στη σύγχρονη εποχή.

H δύση αποθέωσε τον ανθρώπινο Νού ώς σκέψη και πράξη, αποδιώχνοντας όμως το Θεό διά του προτεσταντισμού έδωσε θείες δυνατότητες στον Ανθρώπινο Λόγο μέσω της Πολιτικής της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Ο δυτικός άνθρωπος κλεισμένος στον κόσμο της μηχανής, της σκληρής επιστημονικής αιτιοκρατίας, της αστυφιλίας η οποία διά της καταναλώσεως ασθενεί, φαίνεται ότι απολλύει και χάνει τις πάμπολλες προσωπικές και ξεχωριστές δυνατότητες του Νοός. Ξεχνά τις νοητικές του καταβολές, το ότι μέσω μίας νοητικής Ηθικής ατομικών επιλογών μπορεί να ξεχωρίσει, και παραδίδεται στην ύλη και στην κατανάλωση και στο άλογο life style. Η σχολή της Φρανκφούρτης συζήτησε για την ηθική αλλοτρίωση και την εργαλειοποίηση του λόγου (ο οποίος χρησιμοποιείτεαι για υλιστικη και πλήρως ντετερμινιστική ηθική): ώς αποτέλεσμα ο άνθρωπος αλλοτριώνεται, ακολουθεί τον άλλον ώς υλική διεκδίκηση και απόλαυση χάνοντας τους ατομικούς του δρόμους προς ένα ξεχωριστό αύριο το οποίο ο ξεχωριστός ανθρώπινος λόγος θα κτίσει.

Ειδικά η υπαρξιακή φιλοσοφία συζήτησε για την ερημία του Είναι και της υπάρξεως η οποία ερριμμένη σε έναν κόσμο όπου δεν μπορεί να θυμηθεί, να χρησιμοποιήσει τον ατομικό της έλλογο νόστο, να χαράξει τις δικές της νοήμονες ηθικές πράξεις, καταντά να μιμείται και να καθίσταται άβουλο Όν: ειδικά ο Κίρκεγγωρ συζήτησε για την άλογη επανάληψη η οποία κατατρώγει τον αλλοτριωμένο άνθρωπο ο οποίος μέσω του Χάϊντεγγερ υπάρχει ώς μέριμνα για τον Άλλον (πρώτο στάδιο μη αλλοτριώσεως) έως διά του δικού της θανάτου η ύπαρξις να πορευθεί  προς το Έλλογο δικό της Είναι.

Σε αυτό το ποίημα του Καβάφη και σε σχέση με το ποίημα όπου διά του Ιάσωνος Κλεάνδρου μετατρέπει την ποίηση σε αφοβία θανάτου καταλαβαίνουμε πόσο κοντά στον Υπαρξισμό της ουσίωσης της Υπάρξεως ευρίσκεται ο Καβάφης: η ύπαρξη θα πρέπει να εύρη την ατομική της πορεία προκειμένου διά του λόγου του ήθους της ατομικότητάς της να χαράξει τους δρόμους της πρίν το σώμα, με το σώμα και μετά το σώμα.

Η τελική θέαση του Καβάφη.

Η τελική θέαση του Καβάφη εννοεί το Χαϊντεγγεριανό Είναι, την ατομική έλλογη υπερβατικότητα: το Εδώ είναι συνέχεια ενός Είναι του χθές το οποίο θα εκβάλλει σε ένα Είναι του αύριο σε μία άλλη κατάσταση: ο άνθρωπος δεν θα πρέπει να χάνεται σε κανένα σήμερα χάνοντας στην ουσία το δρόμο της ατομικής του υπαρξιακής πορείας προς το δικό του αύριο: Ο Καβάφης εγκαινιάζει τον Επικούρειο και Σωκρατικό ατομισμό (μέσω του κωνείου): ο δρόμος της υπάρξεως είναι η ατομική πορεία του κάθε ανθρωπίνου λόγου: ο άνθρωπος μόνος του γεννάται ο θάνατός του είναι ο δικός του θάνατος, ο οποίος τον οδηγεί στη δική του νήσο των Μακάρων: ο Νούς πρίν χαθεί στο σκότος είναι φώς που οδηγεί στο σωστό δρόμο προς το Αύριο, δεν θα πρέπει να κλείσει στην αχλύ του σήμερα διότι ο άνθρωπος θα χάσει τους ατομικούς συμπαντικούς του προσανατολισμούς.

Ο Σάρτρ στο έργο του «κεκλεισμένων των θυρών» συζητησε ότι η «κόλασή μου είναι οι άλλοι»:Πράγματι ο άνθρωπος καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σε δύο πορείες ώς ορθή γωνία: πρέπει να είναι χρηστός πολίτης όμως την ίδια στιγμή δεν θα πρέπει να ξεχνά την ατομική του πορεία προς το δικό του νόστο ώστε σταδιακά να ακολουθεί αυτό το οποίο τον έφερε εδώ και αυτό που τελικά σε ένα άλλο αύριο θα ακολουθήσει και πάλι.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.