Διδάσκοντας τον Ιουλιανό στην Ιστορία γυμνασίου και λυκείου.

 

Αυτό το οποίο θα προσπαθήσουμε σε αυτή την εργασία να συζητήσουμε  είναι το ότι ο Ιουλιανός δεν προσπάθησε να αναβιώσει την Ελληνική κουλτούρα, το Ελληνικό ιδεαλιστικό αξιακό σύστημα, αλλά ένα συγκρητικό μείγμα θεοτήτων, δοξασιών, τελετών, το οποίο σε σημεία του ίσως ώς ανατολίτικες δοξασίες δεν είχε πάντα στενή ή και καθόλου σχέση με τον Ελληνισμό των προπλατωνικών και πλατωνικών χρόνων. Άρα πρέπει να προσεχθεί το γεγονός ότι ο Ιουλιανός δεν προσπάθησε ακριβώς να επαναφέρει το Ελληνικό συμπαντικό ή νοησιοκρατικό σύστημα (αυτό κατά ένα μέρος είχε απορροφηθεί από τη χριστιανική δογματική και το υπόλοιπο ήταν αδύνατον να αναβιωθεί διότι απαιτούσε άλλο χώρο, χρόνο, πεδίο εφαρμογής. Άρα ο Ιουλιανός προσπάθησε να επαναφέρει ένα μεταΕλληνιστικό συνθετικό σύνολο θεοτήτων με κοινό παρονομαστή την απροσδιόριστη συμπαντικότητα ενάντια στην προσωπική ενυπόστατη φύση του Ιησού.

Θεωρούμε λοιπόν ότι σε βάθος χρόνου ο Ιουλιανός δεν είναι βέβαια μεμονωμένο φαινόμενο, εάν σκεφθούμε ότι το σύστημά του είναι πολύ κοντά στο Νεοπλατωνισμό και ακόμα στην ανατολική διαμαρτύρηση του χριστιανισμού, στο Ισλάμ, στη βάση ότι και ο Ιουλιανός όπως ο Νεοπλατωνισμός και το Ισλάμ, αρνείται την προσωπικότητα του θείου, προωθεί έναν παρεφθαρμένο πλατωνισμό, ειδικά στο σύστημά του των τριών Ηλίων. Ώστε η σωστή θεώρηση (μάλλον) του Ιουλιανού είναι η εξής: ο Ιουλιανός συνθέτει την τάση εκείνη στο βυζάντιο σύμφωνα με την οποία πρίν την ολοκληρωτική επικράτηση του προσωπικού χριστιανισμού, μέσα από τα Ελληνικά και Ελληνιστικά σπλάχνα της αυτοκρατορίας ξεπήδησε η διαμαρτύρηση του Ιουλιανού η οποία συνίσταται στα εξής: η Ελληνική ορφική παράδοση του Ηλίου, όπως μεταλλάχθηκε στον Πλάτωνα ώς Νούς, αυτή μεταφέρθηκε στις Ελληνιστικές μάζες μέσω του νοήμονος στωϊκισμού και Επικουρισμού (οι οποίοι ενάντια σε κάθε προσωποποίηση  του θείου προσπάθησαν να στηρίξουν ηθικά και βιωματικά τον Έλλογο νοητό άνθρωπο) ώστε οι άνθρωποι να μην εμμείνουν σε κάποια πρόσκαιρη προσωποποίηση  του Νοός αλλά να συνεχίσουν κατά Ελληνικό τρόπο και στο Βυζάντιο να νοιώθουν την απειρία του όλου, τη νοητή θέαση του σύμπαντος στη βάση απροσώπων δυνάμεων, ώστε οι άνθρωποι να διαφυλάξουν την οντολογική απρόσωπη συνέχειά τους. Διαβάζοντας τα έργα του Ιουλιανού (Επιστολές, κατά Γαλιλαίων) διαβλέπουμε πέραν των άλλων την άποψή του ότι επάνω στην προσωποποίηση του θεού στο πρόσωπο του Ιησού θα μπορούσε να στηριχθεί ένα εξουσιαστικό κράτος το οποίο χρησιμοποιώντας τον θεό πρόσωπο θα μπορούσε να προτάξει εφιαλτική ηθική στον άνθρωπο (σύμφωνα με την ενανθρώπιση του Ιησού) οδηγώντας στην εγκλειστότητα του ανθρώπου εδώ): άρα ο Ιουλιανός δεν προσπάθησε τόσο να αναστήσει το Ελληνικό πάνθεον διότι το θεολογικό του σύστημα αλλά και η πρακτική του απείχαν πόρρω από το γνωστό σε εμάς Ελληνικό πάνθεον: ο Ιουλιανός διείδε ότι μέσα από τον ενανθρωπησθέντα Ιησού το βυζάντιο θα μπορούσε να ενώσει όλους τους υπηκόους κάτω από μία κοινή πίστη η οποία θα εμπόδιζε την πίστη του Ιουλιανού στον Ήλιο και στην ελευθερία του και στην απροσδιοριστία του, η οποία κρατεί ελευθέρους συμπαντικά τους ανθρώπους: ο Ιουλιανός δεν είχε πρόβλημα τόσο με το χριστιανικό δογματισμό όσο με την εξουσιαστικότητα της νέας θρησκείας.

Οι πρακτικές εξάλλου του Ιουλιανού ουδεμία σχέση δεν είχαν με το Ελληνικό προπλατωνικό πνεύμα, όταν δεν υπήρχε ιερατείο, δεν υπήρχε προσωπικός θεός, δεν κατεδιώκετο κανείς  για τις θρησκευτικές του αντιλήψεις, επετρέποντο οι θρησκευτικές αντιλήψεις ετεροκλήτων πλευρών (αρκεί να υπήρχαν) και υπήρχαν παντού βωμοί τω αγνώστω θεώ, Ο υπερβολικός αριθμός θυσιών τον είχε σχεδόν αστειοποιήσει στα μάτια των υπηκόων του. Αρχικά εδέχθηκε όλους τους χριστιανούς επισκόπους όλων των δογμάτών προκειμένου να ευτελίσει τους χριστιανούς μέσα από τις υποσχόμενες διαμάχες τους.  Σταδιακά εδίωξε τους χριστιανούς από δημόσιες θέσεις, κυρίως επέτρεψε να διδάσκουν « είναι άνθρωποι έντιμοι και δεν κρύβουν μέσα τους σκέψεις αντίθετες με το πνεύμα του Κράτους» (ώς πνεύμα του Κράτους εννοείτο το πνεύμα και οι πίστεις του Ιουλιανού): κατανοούμε ότι όλο αυτό το εξουσιαστικό πλέγμα ολίγην σχέσιν έχει με το υγιές φιλοσοφικό σωκρατικό και προσωκρατικό πνεύμα, και κυρίως υπενθυμίζει ότι ο Ιουλιανός διείδε –όπως είπαμε- την επερχομένη χριστιανική εξουσιαστικότητα και προσπάθησε να ελέγξει καταστάσεις. Διότι η πίστη του δεν ήταν ακραιφνώς Ελληνική αλλά ήταν –όπως αναφέρει ο Βασίλιεφ- παρεφθαρμένος πλατωνισμός, αναμεμιγμένος με ανατολικές δοξασίες, ήδη αντιμετωπίζεται βιβλιογραφικά ως ανατολίτης: θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι είδε τι προσπαθεί να επιτύχει ο γήϊνος χριστιανισμός και επέλεξε αντίθετο στρατόπεδο αγώνος διότι πνευματικά δεν είχε ο Ιουλιανός και μεγάλη σχέση με τον υγιή Ελληνισμό των προσωκρατικών και σωκρατικών χρόνων: διά του Πλατωνικού μάλιστα Τιμαίου ο «Ελληνισμός» του ο οποίος επίστευε σε δημιουργό θεό, σε θεό που αναμιγνύεται σε γήϊνες υποθέσεις, είχε προσλάβει ιδιότητες συναφείς των χριστιανισμώ, ώστε ένας προσεκτικός μελετητής θα καταλάβει ότι ο ανατολικός «Ελληνισμός» του Ιουλιανού σε κάποια πράγματα (όπως και του ΠΛήθωνος) άγγιζε τον χριστιανισμό των Ιερών Πατέρων.

Ας ιδούμε το θεολογικό σύστημα του Ιουλιανού. Το κέντρο των διξασιών του ήταν ο θεός και η λατρεία του Ηλίου.Επίστευε στο θεό Μίθρα και σε ένα εκφυλισμένο πλατωνισμό ο οποίος σε καμμία των περιπτώσεων δεν είχε στο μυαλό του το νησιοκρατικό άνοιγμα το οποίο μελετούμε στους πλατωνικούς διαλόγους: περισσότερο ο Ιουλιανός είχε καταληφθεί από μία ανατολίζουσα φυσική ηλιοπιστότητα (ζωροαστρισμός) η οποία συναντήθηκε με τον πλαωνικό ηλιοκεντρισμό ο οποίος μεταλλάχθηκε σε ήλιο νού ο οποίος τελικά κυβερνά νοησιοκρατικά τον άνθρωπο: αυτή όμως η πλατωνική νοησιοκρατία η οποία οδηγεί στον νοήμονα πολίτη της τελείας πολιτείας ουδέποτε εφαρμόσθηκε και δεν γινόταν να εφαρμοσθεί ούτε στο βυζάντιο του Ιουλιανού: άρα ήταν κάτι άλλο από απλή επιστροφή σε ένα δήθεν Ελληνισμό το όλο εγχείρημα του Ιουλιανού. Ο Βασιλεύς Ήλιος αποτελεί το κεντρικό μέγεθος στο Ιουλιανό σύστημα. Ο Ιουλιανός συχνά τα βράδυα αφηνόταν στο σύμπαν και στη θέαση της νυκτός, δεν ομιλούσε μάλιστα σε ανθρώπους: αυτό όμως είναι κάτι το δικό του και δεν θα μπορούσε να επιβληθεί στα πλήθη τα οποία ήδη είχαν σε μεγάλο βαθμό ακολουθήσει όσα είχαν διατυπωθεί για τη θρησκεία του Ναζωραίου. Πίστευε ότι υπάρχουν τρείς κόσμοι του Ηλίου (από τον πλείονα λαμπερό και απροσπέλαστο στους ανθρώπους έως τον πλείονα υλικό ο οποίος είναι και προσιτός στους ανθρώπους). Όλα αυτά όμως μαζί με τη θεουργία η οποία πλέον από τον Πορφύριο και άλλους ήταν πολύ διδαδεδομένη πρακτική δεν είχαν και πολύ σχέση με τον Ελληνισμό των πλατωνικών και κοντινών σε αυτόν χρόνων. Η Πλατωνικότητα ήταν η νοησιοκρατία του νοήμονος Αθηναίου του κλεινού άστεως , τα μεγέθη πλέον ήταν διαφορετικά σε ένα χώρο εφαρμογής όπως ήταν η βυζαντινή αυτοκρατορία. Άρα συζητούμε για ένα ρομαντισμό (είναι χαρακτηριστικό ότι στην Αντιόχεια οι υπήκοοί του εγύρισαν την πλάτη στον αυτοκράτορα) επίσης ο Ιουλιανός ώς αιθεροβάμων δεν κατάλαβε δύο πολύ σημαντικά πράγματα:

1^ο: ο πλατωνισμός ως νοησιοκρατική αφύπνιση του ανθρώπου και η επαφή του ανθρώπου με τον κόσμο των ιδεών έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης από τη χριστιανική θεολογία: η οποία μετήλλαξε τον κόσμο των ιδεών σε βασιλεία του θεού, τις ιδέες σε θείες οντότητες και αρετές ήθους κ.λ.π.: Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό ότι οι υπήκοοι οι χριστιανοί του Ιουλιανού όταν ηθέλησαν να αντιδράσουν έγραψαν τα ευαγγέλιά τους με τη μορφή των πλατωνικών διαλόγων.

2^ο: ο χριστιανισμός (και σε αυτό το σημείο το έργο του Μπρούνο Κάουτσκι για την καταγωγή του χριστιανισμού έχει πολλά να μας είπη) εγκαταστάθηκε στις ευρείες βυζαντινές μάζες οι οποίες ως ευρείες ανθρώπινες μάζες ηλκύοντο από τα μηνύματα υπέρ των πτωχών και αδυνάμων λαϊκών στρωμάτων: ο πλατωνισμός είχε μία άλλη εκλεπτυσμένη θέαση η οποία ήταν δυσεφάρμοστη σε ευρείες μάζες ώς αυτές του βυζαντίου.

Βασίλειος Μακρυπούλιας , φιλόλογος.