Νεοελληνική γλώσσα.

Το φαινόμενο της Σύνθεσης.

Θεωρία.

1.Η σύνθεση,σύνθεση με αχώριστα μόρια.

Τα σύνθετα σχηματίζονται με δύο τρόπους:

Α.δύο λέξεις  (σπάνια περισσότερες)ενώνονται σε μία: π.χ Σάββατο +Κυριακή=Σαββατοκύριακο.

Β.Μία λέξη ενώνεται με ένα αχώριστο μόριο: ανα-δουλειά,ξε-πουλώ.

Α χ  ώ  ρ  ι  σ  τ  α      μ  ό  ρ  ι  α λέγονται μερικές μικρές λέξεις που δεν τις συναντάμε στο λόγο μόνες αλλά πάντοτε σύνθετες με κάποιες άλλες.Τα αχώριστα μόρια για τα οποία γίνεται λόγος  σε αυτήν την ενότητα (α-στερητικό,ξε- και ανα-)ονομάζονται λαϊκά,υπάρχουν όμως και άλλα πολλά  λόγια(αει,αρχι,δια,επι κ.α.)

Αχώριστο μόριο        λέξη                   σύνθετη λέξη                        σημασία

α-                                κακός                 άκακος                                    άρνηση-στέρηση

αν-                              ικανός                ανίκανος                                  άρνηση-στέρηση

ανα-                            δουλειά             αναδουλειά                            άρνηση-στέρηση

ξε-                               διψώ                   ξεδιψώ                                    άρνηση αυτού που δηλώνει

                                                                                                                   το β συνθετικό

ξε-                                φεύγω                 ξεφεύγω                                 έξω

ξε-                                μακραίνω            ξεμακραίνω                          πολύ

ξε-                                τινάζω                   ξετινάζω                                εντελώς

ανα-                             σηκώνω                ανασηκώνω                          επάνω

ανα-                              δασώνω              αναδασώνω                          πάλι

ανα-                              ρωτιέμαι              αναρωτιέμαι                        (διάφορες σημασίες).

(συνεχίζεται)
Η σύνθεση με λόγια αχώριστα  μόρια:
Τα λόγια αχώριστα μόρια είναι αρχαίες προθέσεις  και άλλες άκλιτες λέξεις που ευρίσκονται στη σημερινή γλώσσα  μόνο ως πρώτα συνθετικά:
 αχώριστα  μόρια                   σημασία                                παράδειγμα
αεί                                         πάντοτε                                   αεικίνητος
αμφί                                      από τα δύο μέρη                     αμφιθέατρο
                                                                                             αμφιβάλλω
                                             γύρω,διχασμός      

αρτι                                       πρίν από λίγο                          αρτιγέννητος
αρχι                                      πρώτος                                    αρχιμουσικός
διά                                       ανάμεσα                                   διαβαίνω
                                            παντού                                      διαδίδω
                                           διάλυση                                     διασπώ

διχο                                     μοιρασμένος  σε δύο                διχόνοια
δυσ                                      δύσκολος,κακός                       δυσπεψία,δύστροπος
εις                                        κίνηση,μέσα                              είσοδος
εκ,εξ                                    έξω                                            εκθέτω
                                            αλλαγή                                       εξελληνίζω
                                            πολύ                                          έκπληκτος

εν,εμ                                   μέσα                                          ενήλικος,εμπιστεύομαι
ενδο                                    μέσα                                          ενδοχώρα
επί(επ,εφ)                            επάνω                                       επίγειος
                                            διάφορα                                    επιδιορθώνω
                                            καλός                                        ευάρεστος
                                            εύκολος                                    ευερέθιστος
 ημι                                      μισό                                          ημίθεος
ομο                                      το όμοιο                                    ομόθρησκος
περί                                     γύρω                                          περιγιάλι
                                            πολύ                                          περιζήτητος
πρό                                      πρίν                                            προλέγω    
συν                                      μαζί                                           σύνοικος
τηλε                                     μακριά                                      τηλέφωνο
υπερ                                     πολύ                                         υπερκατανάλωση
υπο(υφ,υπ)                           από κάτω                                  υπόγειο
                                             κρυφά ,λίγο                              υποδηλώνω
                                             συνοδεία                                  υπόκρουση
                                             πίσω                                         υποχώρηση

(συνεχίζεται)  

Σύνθεση με πρώτο συνθετικό όνομα  ή αριθμητικό
Το πρώτο συνθετικό μπορεί να είναι: Α.όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο ,Β.αριθμητικό,Γ.ρήμα, Δ.επίρρημα,και Ε.πρόθεση.

Α.Το όνομα ως πρώτο συνθετικό.
-Όταν το α΄συνθετικό  είναι όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο)παρουσιάζονται οι ακόλουθες ιδιαιτερότητες:
α.τα επίθετα σε -υς διατηρούν συνήθως  το -υ ή έχουν για συνδετικό το -ιο ,-ο,-ι:βαθύπλουτος,βαριόμοιρος,μακρολαίμης,βαριακούω.

β.μερικά ονόματα  όταν γίνονται πρώτο συνθετικό παρουσιάζουν ανωμαλίες  στο θέμα τους.

η  λέξη          ως α΄συνθετικό γίνεται                            παράδειγμα
γη                      γη                                                            γήλοφος
                          γεω                                                          γεωγραφία
                          γαι                                                            γαιάνθρακας
                          γαιο                                                          γαιοκτήμονας
πατέρας             πατρο                                                        πατρογονικός
μητέρα              μητρο                                                         μητρόπολη
χέρι                   χερο                                                           χεροδύναμος
                          χειρο                                                          χειροφίλημα

καλός                καλό                                                           καλοκαίρι
                          καλλι                                                          καλλιτέχνης
μεγάλος             μεγαλο-                                                     μεγαλοπιάνομαι
                           μεγα                                                          μεγαθήριο
                           μεγ-                                                           Μεγαλέξανδρος

β.Το αριθμητικό  ως α΄συνθετικό

-τα αριθμητικά ως πρώτα συνθετικά  παίρνουν  τους ακολούθους τύπους

ένα                                 μονο                                μονόγραμμα
δύο                                 δι                                     δίκοπος
                                       δις                                    δισέγγονος
τρία                                 τρι                                    τριγύρω
τρια                                 τρις                                   τρισέγγονο
τέσσερα                          τετρα                                 τετράγωνο
(συνεχίζεται)....

το πρώτο συνθετικό:
Υπενθυμίζεται ότι  το πρώτο συνθετικό μπορεί να είναι : Α.όνομα ουσιαστικό ή επίθετο,Β.αριθμητικό,Γ.ρήμα,Δ.επίρρημα,Ε.πρόθεση.
Το ρήμα ως πρώτο συνθετικό.
Όταν έχουμε το ρήμα ως πρώτο συνθετικό ,στη σύνθεση μπαίνει:
α.το θέμα του ενστώτα(σπάνια): μισώ+ άνθρωπος =μισάνθρωπος
β.το θέμα του αορίστου: (φεύγω) έφυγα +δίκη: φυγόδικος.

Το επίρρημα ως πρώτο συνθετικό:
συχνά+ρωτώ: συχνορωτώ,κάτω + σαγόνι=κατωσάγονο
Τα επιρρήματα σε -ω φυλάγουν το -ω: πανωφόρι,ξώπετσα,Εξαιρείται το χάμω: χαμόκλαδο.

Η πρόθεση ως πρώτο συνθετικό:
Οι προθέσεις που χρησιμοποιούνται ως πρώτα συνθετικά (με έκθλιψη ή χωρίς) είναι οι ακόλουθες:κατά,παρά,μετά,αντί,από,πρός.
κατά +κρίνω=κατακρίνω,από + άνεμος=απάνεμος.
Οι προθέσεις  κατά,μετά, αντί,από με έκθλιψη γίνονται κατ-μετ-αντ-απ- και όταν το δεύτερο συνθετικό  είναι λέξη που παλαιά έπαιρνε δασεία  γίνονται: καθ-μεθ-ανθ-αφ-:καθοδηγώ,μεθεπόμενος,ανθυγιεινός,αφοπλίζω.

(συνεχίζεται).
Το δεύτερο συνθετικό.

Το β΄ συνθετικό μπορεί να είναι ουσιαστικό,επίθετο,ρήμα,μετοχή ή επίρρημα.
Όταν το β΄συνθετικό είναι ουσιαστικό  το σύνθετο μπορεί να είναι ουσιαστικό (ανεμόμυλος)επίθετο(καλότυχος)επίρρημα(μεσοπέλαγα).
Οι λέξεις οδύνη,όλεθρος,ομαλός,όνομα,οροφή,ορυχείο όταν γίνουν β συνθετικό μετατρέπουν το -ο σε - ω.
πανωλεθρία,ανώμαλος,ανώνυμος,πολυώροφος,χρυσωρυχείο.

Όταν το β συνθετικό  είναι επίθετο  τότε και το επίθετο είναι επίθετο σε -ος-η-ο-ιος-ια-ιο(ολοφώτεινος).
Όταν το β΄συνθετικό είναι ρήμα τότε η σύνθετη λέξη μπορεί να είναι ρήμα αλλά και ουσιαστικό  ή επίρρημα(σημαιοστολίζω).
Όταν το β συνθετικό είναι μετοχή τότε η σύνθετη  λέξη είναι και αυτή μετοχή(θαλασσοπνιγμένος).

Όταν το β΄συνθετικό είναι επίρρημα  φυλάγει την κατάληξή του ή παίρνει κατάληξη -α:

πρόπερσι,ολόγυρα.