Διδάσκοντας το κεφάλαιο του διαφωτισμού στο μάθημα της Ιστορίας.

 

Διδάσκοντας το κεφάλαιο του διαφωτισμού στο μάθημα της Ιστορίας.

Μέσα από το εξαιρετικό βιβλίο του Αλθουσέρ: Μοντεσκιέ: Πολιτική και Ιστορία, ανοίγουν κάποιοι νέοι δρόμοι νοημάτων και εννοιών όταν διδάσκουμε το κεφάλαιο του διαφωτισμού. Οι εκπρόσωποι του διαφωτισμού, στους ποικίλους τομείς στους οποίους δραστηριοποιήθηκαν, από τη θεολογία έως την οικονομία, δεν εθέλησαν απλά να προσφέρουν σκέψεις και ιδέες, εθέλησαν κάτι το πολύ βαθύτερο: να διαμορφώσουν νέες φιλοσοφίες αρχών και ιδεών και αξιών, ώστε κυριολεκτικά να αντικαταστήσουν τις αρχές ιδέες και αξίες του κόσμου που παρέλαβον με τις δικές τους. Ουσιαστικά οι διαφωτιστές αντικατέστησαν τις αρχές αιτίες και αξίες του προηγουμένου θεολογικού κόσμου με τις δικές τους οικοδομώντας τον καινό κόσμο του νεωτερικού ανθρωπιστικού Λόγου όπου όλα άρχιζαν και συνεχίζονταν από τον Άνθρωπο και το λόγο του.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Μοντεσκιέ, μέσα από το εμβληματικό έργο του : το πνεύμα των Νόμων.  Σε αυτό το έργο ο Γάλλος διανοητής δεν διαχωρίζει απλά τις εξουσίες, ούτε βέβαια απλά επαναλαμβάνει τη διάκριση των εξουσιών όπως το έπραξε ο Αριστοτέλης: κάνει κάτι το πολύ πιο ουσιώδες και σημαντικό. Εξετάζοντας την έννοια του κράτους , της Πολιτείας, των λαών, θέτει ως πρώτο κριτήριο επιλογής του πολιτεύματος το λόγο: πώς ορίζεται ο λόγος; Ως ικανότητα γνώσης: της ιστορίας του κάθε κράτους, των ηθων και εθίμων, της νοοτροπίας και της κουλτούρας, του χώρου, των επιθυμιών των ορμεμφύτων της κάθε Πολιτείας, τις προλήψεις, τις επιθυμίες τις επιδιώξεις του κάθε λαού.

Ουσιαστικά ο Μοντεσκιέ αντικαθιστά την εξουσία ως πηγάζουσα από κάποια θεία πηγή, η οποία είχε επιβάλει ως θεία εξουσία (μέσα από τις αυτοκρατορίες) την έννοια της εξουσίας ως άλογης απολυταρχικότητας (όπως την εγνώρισαν και την απέρριψαν οι Γάλλοι στο πρόσωπο του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄) αντικαθιστά αυτήν την εξουσία με την έλλογο εξουσία της νέας εποχής λογικότητας του ανθρώπου, αυτή η έλλογος εξουσία πλέον ερείδεται και στηρίζεται σε έλλογα δεδομένα: στις γνώσεις και επιθυμίες των ελλόγων υποκειμένων τα οποία συναποτελούν την Πολιτεία: άρα θα πρέπει να τονισθεί ότι η Πολιτεία του Μοντεσκιέ συνεχίζει το ντεϊσμό του Βολταίρου, αντικαθιστά την θεία εξουσία  του αυτοκράτορα με την έλλογη εξουσία των ανθρώπων ώστε πλέον η κάθε Πολιτεία  να στηρίζεται σε γήϊνα δεδομένα  όπως αυτά φιλτράρονται στο Νού των Πολιτών.

Για αυτό ο Μοντεσκιέ (όπως και το σύνολο των Γάλλων  διαφωτιστών) θεμελιώνει την Πολιτική Φιλοσοφία της Νέας έλλογης δυτικής εποχής της, δεν περιγράφει απλά τη διάκριση των εξουσιών αλλά τις θεμελιώνει επάνω σε αρχές και αξίες: Σύμφωνα με τον Αλθουσέρ η έννοια της πολιτικής εξουσίας η οποία βέβαια πηγάζει από το Θουκυδίδη, ανιχνεύεται στον Πλάτωνα: θα πρέπει να προσεχθεί ότι η Πλατωνική μεταφυσική δεν έμεινε έωλη ομιλώντας για ένα φαντασιακό κόσμο του Αγαθού: αντιθέτως: μέσα από την Πολιτειολογία της Πολιτείας ο Αθηναίος σοφός μεταφέρει τον κόσμο και τον τρόπο του Αγαθού στην ανθρώπινη πολιτειότητα: άρα ιδρύει ως φιλόσοφος νούς την δική του κοσμική πολιτεία.

Στα ίδια βήματα βαδίζει ο Στράους όταν συζητεί για τον αρχηγέτη της πολιτικής φιλοσοφίας το Θουκυδίδη: ο Αθηναίος ιστορικός με γνώμονα το Νού, τον καλλωπισμό της νοητής μορφής με τις αρετές της δικαιοσύνης, της ανδρείας, της οσιότητας και της σωφροσύνης, ιδρύει μία Πολιτεία η οποία βασίζεται σε πνευματικές και ηθικές αρχές: άρα η πολιτεία του στηρίζεται επί φιλοσοφικών και ηθικών αρχών στην προσπάθειά του να ελέγξει την απροσδιόριστο ανθρωπίνη φύση.

Ο Μοντεσκιέ ως διαφωτιστής βαδίζει στα ίδια χνάρια: οδηγός είναι ο Νούς: αυτός ο Νούς ο οποίος διά του Καρτεσίου απομόνωσε τον σκεπτόμενο άνθρωπο και τον θεώρησε ικανό να υπάρχει διά της σκέψεως: αυτός ο Νούς ο οποίος διά του Νεύτωνος προσδιόρισε τη δυναμική του σύμπαντος ως ισορροπία δυνάμεων. Άρα αυτός ο Άνθρωπος και αυτό το σύμπαν διά του Μοντεσκιέ μέσα από τις αρχές του Νοός (ισορροπία, δικαιοσύνη, παγκοσμιότητα) δύνανται να δομήσουν μία Πολιτεία η οποία δεν θα στηρίζεται επί θεϊκών συμβουλών ούτε επί φυσικών προσταγών: ο νούς ως εσωτερικοποιός του θεού, της φύσης, των δυνάμεων και ενεργειών του κόσμου, για πρώτη φορά μπορεί με δικές του αρχές και αξίες να οικοδομήσει μέσα από τη σωστή διάκριση των εξουσιών έναν κόσμο ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο.

Η μεγάλη πρωτοτυπία του Μοντεσκιέ (συμφωνα και με τον Αλθουσέρ) έιναι ότι δομεί  και ορίζει το Νόμο όχι ως θεία προσταγή ή φυσική επιταγή: αντιθέτως: ο νόμος στον Μοντεσκιέ είναι ένωση των στοιχείων εκείνων τα οποία συλλαμβάνονται από το νού και επιβάλλονται ως αρμονία και δικαιοσύνη από το Νού ώστε να ενωθούν ενώπιόν του όλοι οι άνθρωποι: άρα στο Μοντεσκιέ παύει ο Νόμος ως θεία εντολή η φυσική επιταγή και ανοίγει το κεφάλαιο ότι διακρίνω τις εξουσίες διότι στην ανθρωπίνη έλλογη εποχή του ανθρωπίνου νόμου όλοι νομοθετούν άρα μέσα από τα γεγονότα και την πραγματικότητα εξέρχονται και εξάγονται οι νόμοι.

Άρα το σημαντικό με τον Μοντεσκιέ είναι ότι πλέον η ανθρωπίνη ιστορία στηρίζεται στο γεγονός, κάτι που επεσήμανε και ο Καστοριάδης όταν παραπονέθηκε ότι σταδιακά λείπουν τα γεγονότα που γεννούν ιστορία: Ο Μοντεσκιέ, συλλήβδην οι διαφωτιστές παύουν τις θείες αρχές και τις φυσικές πηγές ως πηγές ιστορίας και θεωρίας: τα ανθρώπινα γεγονότα και πράξεις γεννούν πλέον την ιστορία διότι όλα αυτά σμιλεύονται στο εργαστήρι του ανθρωπίνου νοός: άρα βλέποντας ο Γάλλος διανοητής τα γεγονότα της εποχής του, την άνοδο της μηχανής και της επιστήμης, το λογικό άνθρωπο, επί αυτών των γεγονότων και λογικών δεδομένων λέγει τα εξής: νόμος είναι η ένωσις των δεδομένων που επιφέρει η μηχανή, το βιβλίο, η επιστήμη, η τεχνολογία, το άνοιγμα του κόσμου, το ότι όλοι οι άνθρωποι έχουσιν νού: άρα όλοι μπορούν μέσα από αυτά τα γεγονότα να δομήσουν μία κοινωνία ανθρώπινη: άρα όλοι θα συμμετάσχουν του νέου κόσμου άρα όλοι θα λάβουν μερίδιο εξουσίας και δύναμης μέσα από τη διάκριση των εξουσιών.

Υπό αυτή την έννοια η πολιτική φιλοσοφία αναδομείται διά του Γάλλου στοχαστού επί αρχών και αξιών της ανθρωπίνης πραγματικότητας:Η Πολιτεία θα στηρίζεται στην ανθρώπινη σκέψη και δημιουργικότητα, νόμος θα είναι η ένωση όλων αυτών και η εξέλιξή των επί της ανθρωπίνης και κοινωνικής προόδου.

Για αυτό ο Μοντεσκιέ σε αντίθεση με το Ρουσσώ δεν πιστεύει σε κανένα συμβόλαιο: οι άνθρωποι έχουν νού και άμεσα πρέπει να τον ενεργοποιήσουν: δεν χρειάζονται συμβόλαιο για αυτό: όταν στις Περσικές του επιστολές ερωτά για το λόγο ίδρυσης των κοινωνιών μειδιά ο Μοντεσκιέ: δεν μας ενδιαφέρει γιατί γεννήθηκε ο κόσμος ούτε το δέον άνωθεν ή φύσει γενέσθαι: μας ενδιαφέρει ότι πρέπει όλοι άμεσα να ενεργοποιήσουν το λόγο ώστε να δομηθεί μία κοινωνία εξέλιξης, νόμου και καθολικής συμμετοχικής διακριτής ως τη δύναμη κοινωνίας.

Αντίθετα ο Ρουσσώ επειδή ανιχνεύει την χαοτική ανθρωπίνη φύση συζητεί για κοινωνικό συμβόλαιο: όχι ο Μοντεσκιέ  ο οποίος αποθεώνει τη δύναμη του Νοός να ταξιθετήσει δυνάμεις και ενέργειες ώστε μέσα από την πολιτική επιστήμη να δομήσει μία κοινωνία με διακριτές εξουσίες, νόμου και εξέλιξης.

Πανοραμικά οι διαφωτιστές ασχολήθηκαν με τους τομείς όλους της πολιτικής φιλοσοφίας: θρησκεία, οικονομία, παιδαγωγική, κοινωνία, πολιτειότητα: διότι έπρεπε να κάνουν μία μεγάλη αφαιρετική κίνηση: έπρεπε την χαοτική φυσική ανθρωπίνη δύναμη, την απόθεση στο θεό όλων αυτών που θα μπορούσαν οι άνθρωποι να τα πράξουν, όλες αυτές τις δυνάμεις και ενέργειες έπρεπε και πάλι να τις περιχωρήσουν στον Ανθρώπινο Νού και Λόγο: μέσω του προτεσταντισμού είχε λειανθεί το έδαφος: ο θεός έφυγε στο σύμπαν και επικοινωνεί με τον άνθρωπο μόνον διά της πίστεως: άρα ο άνθρωπος έμεινε μόνος στη γή: ο Καρτέσιος με το «σκέπτομαι άρα υπάρχω» του αφύπνισε τον ορθό λόγο ως σύνολο προσδιορισμού στον κόσμο σε σχέση με τον τρόπο που μπορεί τις θείες δυνάμεις εξέλιξης, γνώσης, προόδου να τις μεταλλάξει σε ανθρωπίνη πρόοδο: ο Σπινόζα ισοπεδώνοντας πανθεϊστικά το όλον, έδειξε το δρόμο ο άνθρωπος να κινηθεί σε χώρο και σκέψη: οι διαφωτιστές είναι συνεχιστές αυτών: ο Βολταίρος συζήτησε ότι ο άνθρωπος μόνος στη γή με τη δύναμη του λόγου επικοινωνεί με μία θεϊστική δύναμη η οποία ως χαοτική δεν χρειάζεται να διασπείρει διχόνοιες: ο Ρουσσώ επίσης συζήτησε ότι η χαοτική φύση δεν χρειάζεται άλλο να διχάζει (ό,τι είπε και ο Θουκυδίδης): ο  άνθρωπος με το πνευματικά κοινωνικό του συμβόλαιο μπορεί να ισορροπήσει ως πολίτης σε ένα κράτος δικαίου και εξέλιξης: επίσης ο αρμονικός και ανοικτός κόσμος του Νεύτωνος μπορεί να ανοίξει  τη γή η οποία μπορεί να μιμηθεί τον ανοικτό Νευτώνειο κόσμο και στον τομέα της οικονομίας να διακινούνται ελεύθερα ως ουράνιες δυνάμεις τα αγαθά.

Άρα ο διαφωτισμός είναι η πνευματική και τροπική φιλοσοφία επί των αρχών και αξιών ότι ο άνθρωπος του Λόγου και του Νοός μπορεί έστω για λίγο να γίνει ο απόλυτος άρχων επί της γής. Ίσως αυτό ολοκληρώνεται μέσα από την επέλαση της ψηφιακής και εικονικής εποχής, αν και ο διαφωτισμός  ποτέ δεν έθεσε σε διακύβευση το θέμα της ανθρωποκεντρικότητας.