Αναλύοντας την Ιθάκη του Καβάφη.(με βάση τα νέα προγράμματα σπουδών.).

 

Αναλύοντας την  Ιθάκη του Καβάφη.(με βάση τα νέα προγράμματα σπουδών.).

Α.Η Οντολογική βάση του ποιήματος.

Η Ιθάκη του κ.Καβάφη στηρίζεται στο μοντέλο Ανθρώπου το οποίο εμφανίσθηκε μέσα από:

1.Την Ομηρική Οδύσσεια.

2.Την μετατροπή της Οδύσσειας σε φιλοσοφικό κείμενο (Πλατωνική και Αριστοτελική φιλοσοφία).

Σύμφωνα με όλα αυτά. Ο Άνθρωπος διαθέτει Νού, ο οποίος προβαίνει στις παρακάτω λειτουργίες.

Α.Γνωρίζει

Β.Προσδιορίζεται σε σχέση με τον Εαυτό του, τους Άλλους, τη Φύση, την έννοια του Θείου.

Γ. Ο Νούς καθιστά τον Άνθρωπο κέντρο του Κόσμου υπό την προϋπόθεση ότι μπορεί να συλλλαμβάνει τις δυνάμεις και ενέργειες οι οποίες καθοδηγούν τον Ίδιο και τον Κόσμο του.

Δ.Ο Ανθρώπινος Νούς έχει την πνευματική και αξιολογική ικανότητα να:

Ταξιθετεί τις δυνάμεις

Αναλύει τις δυνάμεις σε Ιδέες και αξίες

Να τις μετατρέπει σε εσωτερική γνώση (εαυτού, επιστήμης κ.λ.π) και σε εξωτερική πράξη (ηθική, επιστήμη κ.λ.π).

Η κίνηση (θεμελιώδης έννοια από τον Πλάτωνα έως τον  Αριστοτέλη και από εκεί και στον Καβάφη) είναι διαφόρων ειδών:

Τοπική

Χρονική

Υπαρξιακή

Ηθική

Γνωσιακή.

Οι άνθρωποι κινούνται από τόπο σε τόπο: ο χρόνος αλλάζει και μέσα στην κίνηση του χρόνου οι άνθρωποι ωριμάζουν και δημιουργούν. Επίσης η Ανθρώπινη Ύπαρξη ωριμάζει, νικά άσχημες καταστάσεις και προσδιορίζεται διαφορετικά σε σχέση με τις επιδιώξεις της, η Ηθική κινείται όταν ο Άνθρωπος όλο και πιο συχνά είναι ικανός στην πράξη του καλού, όπως και η γνωσιακή κατάσταση του ανθρώπου κινείται διότι ο Άνθρωπος γνωρίζει συνεχώς περισσότερα πράγματα για τον Εαυτό του, τους Άλλους κ.λ.π.

Άρα η Οντολογία του Καβάφη είναι η παραδοχή ότι η Κίνηση είναι αυτή η οποία εξελίσσει τον άνθρωπο ως μέγεθος εν τω κόσμω, ως μέγεθος φέρον Νού και Πράξη:  ο Νούς διαθέτει υποδοχείς γνώσης και μετατροπής των ιδεών σε αξίες και πράξεις: όμως αυτοί οι υποδοχείς θέλουν ερεθίσματα: μόνον η κίνησις εν τω Κόσμω, μόνον η κίνησις εν τω Εαυτώ (αυτογνωσία) μόνον η κίνησις εν τω θείω και τη φύσει πληροί τους υποδοχείς με όλα εκείνα τα ερεθίσματα τα οποία υποπίπτουν στην παρακάτω «επεξεργασία».

Ο Άνθρωπος αναλύει τις παραστάσεις (σχετική Καντιανή φιλοσοφία γνώσης): Μέσα από την κίνηση οι αποκτηθείσες παραστάσεις μεθίστανται στο ανθρώπινο μυαλό ως ακολούθως:

Αναλύονται σε ιδέες (1^ο στάδιο, γνώσης ): Καλού, κακού, ωφελίμου, βλαβερού, δικαίου, αδίικου.

Συνδέονται με τις αξίες (2^ο στάδιο, ηθικής): με βάση αυτές τις ιδέες ο Άνθρωπος αποκτά μόνιμο τρόπο του πράττειν:  Γίγνεται Ηθικός διότι η Κίνηση τον βοηθεί να πράττει με βάση αρχές (γένεσις Ηθικής-Αισθητικής: πράξη Καλού , αίσθηση του Ωραίου: άρα η Ηθική ωθεί στην πράξη του Καλού, η Αισθητική στην σκέψη του Ωραίου): άρα δομείται το Ωραίο Υποκείμενο ως άθροισμα συνειδησιακής σύζευξης Καλού και ωραίου, γνώσης και ηθικής πράξης.

Άρα: η Καβαφική Ιθάκη αποσκοπεί στη δόμηση ενός Υποκειμένου το οποίο:

Στηρίζεται στην κινησιακή Γνώση

Στην Μετατροπή της Γνώσης σε Ηθική και Αισθητική, αίσθησης του Καλού και του Ωραίου.

Σε σχέση με τον Εαυτό του, τους Άλλους, το θείο, τον Κόσμο.

Κείιμενα:

Α. Αριστοτέλους , Περί ψυχής : «Διότι ένα σώμα όπως η ψυχή, που διαθέτει δική της αυτόνομη κίνηση, θα μπορούσε να λειτουργεί και με άγνωστους τρόπους κίνησης. Βεβαίως, αν θα μπορούσε πράγματι να συμβαίνει κάτι τέτοιο, θα πρέπει επίσης να δεχτούμε ότι αυτές οι άγνωστες κινήσεις της ψυχής, θα πρέπει να συμβαίνουν μέσα σε κάποιον άγνωστο χώρο».

Άρα ο Καβάφης ακολουθώντας την Αριστοτελική παράδοση της Κίνησης, διακηρύσσει μέσα από την Ιθάκη, ότι η Ανθρώπινη Ψυχή κινείται. Εξάλλου αυτό είναι και το βασικό μήνυμα του Ομήρου στην Οδύσσεια ότι η Κίνησις προσφέρει στην Ανθρώπινη Ψυχή: γνώση, ήθος, σκοπό, ενδελέχεια, Πλήρωση.

Όπως και ο Αριστοτέλης, παρατηρούμε ότι στην Ιθάκη του ο Καβάφης περνά στην Ψυχική κίνηση, όλα τα χαρακτηριστικά των τεσσάρων ψυχικών κινήσεων του Σταγειρίτου:

1.Η ψυχή έχει αυτοκίνηση, έχει αυτόνομη κίνηση (σαν (εάν, όταν) βγείς στον πηγαιμό…Άρα η Ανθρώπινη Βούληση είναι αυτή η οποία αυτοκινεί την Ψυχη).

2.Η ψυχή ετεροκινείται από εξωτερικά ερεθίσματα (γεμάτος περιπέτειες…Άρα οι περιπέτειες αποτελούν αιτία ορμικής και συνεχούς εξελισσομένης κινήσεως (χωρίς το κακό δεν ανακαλύπτεται το κακό, εάν ο Οδυσσέας δεν είχε προκλήσεις θα καθίστατο ακίνητος (η κινητική δυναμική των περιπλανήσεων (οι περιπλανήσεις ως αιτίες κίνησης).

3.Η ψυχή κινείται σε απροσδιόριστες περιοχές διότι είναι  αόριστος, απροσδιόριστη, συνεχώς εξελισσομένη (…να εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος).

4.Η ψυχή συνεχώς ανατροφοδοτείται άρα συνεχώς ευρίσκει αιτίες κινήσεως (η συνεχής αναφορά σε Λαιστρυγόνες κ.λ.π.).

Β. Η Πλατωνική αυτοκίνηση: η ρίζα της Καβαφικής Ιθάκης (μαζί με την Ομηρική Οδύσσεια):

Κείμενο: «H πλατωνική τελεολογία συνδέεται εποµένως άρρηκτα µε τις κινήσεις που εδράζονται στην ψυχή. Οι ανθρώπινες ενέργειες είναι εξ ορισµού σκόπιµες, αφού είναι αυτονόητο ότι διευθύνονται από την ψυχή του ανθρώπου. Το ίδιο όµως ισχύει και για όλο το σύµπαν, το οποίο, στους ύστερους διαλόγους, συλλαµβάνεται ως ζωντανός οργανισµός µε σώµα, ψυχή και νου».

Ο Πλάτων εξέλιξε ως εξής την κίνηση ( ο συλλογισμός της Πλατωνικής κινήσεως πλήρως υπάρχει στην Καβαφική Ιθάκη (όπως Προϋπήρξε και στον Όμηρο):

1.Ο Δημόκριτος και οι Ατομικοί έκαναν λάθος: ο Κόσμος και ο Άνθρωπος έρχονται μέσα από την αυτοκίνηση ενός συμπαντικού Νοός (Τίμαιος, Φαίδρος, κ.λ.π).

2. Μέρος αυτού του Συμπαντικού Νοός το έχει και ο νοήμων Άνθρωπος, άρα ο Άνθρωπος λόγω της νοητικής του φύσεως φέρει την Κίνηση του Συμπαντικού Νοός, άρα όπως ο θείος Συμπαντικός Νούς εξελίσσει και διαμορφώνει το Σύμπαν, παρόμοια αυτοκινούμενος ο Ανθρώπινος Νούς, ως κληρονόμος επί γής του Συμπαντικού Νοός, και αυτός κινείται, γνωρίζει, διαμορφώνει, διαπλάθει κόσμο και πολιτισμό: την μεταφορά από το Συμπαντικό Νού στον επίσης διά της κινήσεως αυτοκινούμενο δημιουργικά Ανθρώπινο Νού, τη βλέπουμε στην Οδύσσεια, εκεί όπου η Αθηνά παραδίδει τα σκήπτρα της και τους τρόπους της στον Οδυσσέα και εν μέρει ωριμάζει και κινεί τον νωθρό Τηλέμαχο.

3. Αυτή η αυτοκίνηση του Νοός, προκειμένου ο Άνθρωπος να γνωρίσει και να καταστή δημιουργικός έντονα την βλέπουμε στην Καβαφική Ιθάκη:

Α.Ο Άνθρωπος «κουβανεί» τον Ποσειδώνα στην ψυχή του, το χάος της ατρυγέτου και οίνοπος (κατά τον Όμηρο) θαλάσσης.Άρα ο Νούς διά της κινήσεως ταξιθετεί τον δρόμο του λόγου και διαμορφώνει τον Εαυτό του τον Κόσμο του ως κάτι το συγκεκριμένο.

Β.Η Ιθάκη είναι απλή πρόφαση (χωρίς αυτή δεν θα έβγαινες στο δρόμο): δεν είναι η Ιθάκη η αιτία της κίνησης, αλλά η ήδη εντός του Ανθρώπου συμπαντική αιτία αυτοκίνησης του Νοός προκειμένου αυτός διά της Γνώσεως να πλάσει τον εαυτό του, τον κόσμο, τους άλλους. Η Ιθάκη είναι η αφορμή, η αιτία είναι η συμπαντική και οντολογική κινητική φύσις του Νοός.

Παραδείγματα κίνησης στην Ομηρική Οδύσσεια.

1. Η Αθηνά (Σοφία) ως Μέντης, επισκέπτεται τον Τηλέμαχο: δεν του προσφέρει θεωρητικές λύσεις (ακινησία νοός): τον ωριμάζει διά της πράξης , τον αναγκάζει να κινηθεί, να ταξιδεύσει, να επισκεφθεί Βασιλείς Πύλου και Σπάρτης προκειμένου να μάθη: όλο αυτό το σύστημα: κίνησις→ωρίμανσις→πράξις→γνώση→ηθική καταξίωση υπάρχει στην Καβαφική Ιθάκη.

2. Ο Οδυσσέας επιθυμεί την φυγή του από το νησί Ωγυγία, από το νησί της Καλυψούς (η οποία ως κόρη του Άτλαντος (του κρατούντος τον Ουρανό και τα βάθη της θαλάσσης (προτύπωση της θεωρητικής ακινησίας της γνώσης του όλου ως θεωρία) θέλει να καλύψει κάθε κινητική ανάγκη της ψυχής του και να τον ακινητοποιήσει). Ο Οδυσσέας επιλέγει την κίνηση υπό το επιχείρημα ότι είναι Άνθρωπος : άρα ο Άνθρωπος αυτοκινείται διότι αυτή είναι η φύση του: με αυτόν τον τρόπο γνωρίζει, ηθικοποιείται, εξελίσσεται: αυτή η θέαση της κίνησης ανιχνεύεται βέβαια στον Καβάφη: «το φθάσιμο εκεί είναι ο προορισμός σου, πάντοτε να έχεις την Ιθάκη στο μυαλό σου» (άρα η Ιθάκη είναι η αιτία αυτοανακάλυψης της αυτοκινουμένης Ανθρωπίνης ψυχής).

Η Ταυτότητα του καβαφικού Υποκειμένου.

Η ουσία της Καβαφικής Ιθάκης είναι η προσφορά της Κίνησης ως ταυτόσημης έννοιας με την Ανθρώπινη Φύση: παραφράζοντας τον Καρτέσιο θα λέγαμε ότι ο Καβάφης ισχυρίζεται :κινούμαι άρα υπάρχω.

Ο Καβάφης συνεχίζει το Ομηρικό και Πλατωνικό και Αριστοτελικό Υποκείμενο της κίνησης, όπως το παρέλαβε κάθε φιλοσοφία, όπως και η μετακαρτεσιανή φιλοσοφία του «Σκέπτομαι άρα υπάρχω»: διότι εάν σκεφτούμε ότι σκέπτομαι σημαίνει κινούμαι και αποκτώ σκέψεις και γνώσεις, τότε η  Καβαφική κίνηση συνεχίζει την ταυτότητα ενός Υποκειμένου το οποίο:

1.Είναι μέρος του συμπαντικού νοός

2. Όπως ο συμπαντικός νούς κινείται διά της δημιουργίας του

3. Παρόμοια και ο ανθρώπινος Νούς κινείται γνωρίζει και διαμορφώνει τον εαυτό  του, τους άλλους, τον  κόσμο, το θείο

4. Άρα ο Άνθρωπος είναι η κίνησίς του προς την συνεχή αυτοδιαμόρφωσή του, εξέλιξή του, ικανοποίηση των σκοπών του και των στόχων του.

5. Ο Καβάφης λοιπόν στην σειρά των μεγάλων φιλοσόφων ταυτίζει το ανθρώπινο Είναι με την Κίνησή του: είμαι όταν κινούμαι (αυτή είναι και η ταυτότητα του Καβαφικού Υποκειμένου).Ο ¨Ανθρωπος Είναι και Γϊγνεται τα δεδομένα των κινήσεών του ως Γνώση και Πράξη.