Αρχαία Ελληνικά β΄γυμνασίου. Ενότητα 2η: το τέχνασμα του Θεμιστοκλή.

 

Αρχαία Ελληνικά β΄γυμνασίου.

Ενότητα 2^η: το τέχνασμα του Θεμιστοκλή.

Υπόρρητη έννοια: η έννοια του δόλου.

Το κείμενο είναι το ακόλουθο:

ΤΟ ΤΕΧΝΑΣΜΑ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ

 Αλλά όταν ο στόλος των εχθρών πλησιάζοντας την Αττική από την πλευρά του Φαλήρου απέκλεισε τις γύρω παραλίες, οι Πελοποννήσιοι φοβισμένοι ξανασκέφτονταν να αποπλεύσουν για τον Ισθμό της Κορίνθου .Ενώ λοιπόν, έτσι είχε η κατάσταση , ο Θεμιστοκλής σκεφτόταν και κατέστρωνε το σχέδιό του το σχετικό με το Σίκινο.Ήταν Πέρσης  στην καταγωγή ο Σίκινος, αιχμάλωτος, φιλικός στο Θεμιστοκλή και παιδαγωγός των παιδιών του.Αυτόν λοιπόν στέλνει κρυφά στον Ξέρξη, αφού τον προέτρεψε να πει ότι ο Θεμιστοκλής , ο στρατηγός των Αθηναίων , παίρνοντας το μέρος του (Πέρση) βασιλιά του στέλνει πρώτος την πληροφορία ότι οι Έλληνες προσπαθούν να ξεφύγουν , και τον συμβουλεύει να τους επιτεθεί, ενώ βρίσκονται σε σύγχυση χωρίς το πεζικό, και να εξοντώσει τη ναυτική τους δύναμη. Ο Ξέρξης, επειδή δέχτηκε αυτά πιστεύοντας ότι είχαν λεχθεί με φιλική διάθεση, ευχαριστήθηκε και αμέσως έδωσε διαταγή στους κυβερνήτες των πλοίων να περικυκλώσουν τα νησιά, αφού αποπλεύσουν αμέσως με διακόσια πλοία, για να μην ξεφύγει κανείς από τους εχθρούς. ((Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Θεμιστοκλῆς 12.2-6).

Η κυρία έννοια του κειμένου είναι η έννοια του δόλου.

Α. Η έννοια του δόλου στον Όμηρο:

Η λέξη δόλος απαντάται στον  Όμηρο: μάλιστα απαντάται και ως χαρακτηριστικό θεών: η  Ήρα είναι δολοφρονέουσα, δολομήτις (συχνά πυκνά προσπαθεί να ξεγελάσει το Δία, θεούς και ανθρώπους, προκειμένου να επιτύχει τα σχέδιά της). Εάν σκεφθούμε ότι η Ήρα (εν Ροή) είναι η θήλεια δύναμις της Συμπαντικής δημιουργικής (φυσικής κατά βάση δημιουργικής ροής) τότε η Ομηρική έννοια του δόλου (άρα και της  εποχής η οποία περιγράφεται στα Ομηρικά έπη) αποτυπώνει την αποδοχή της συμπαντικής ροής η οποία με όλα τα μέσα και τρόπους δημιουργεί, ανακατανέμει οντολογικές, γνωσιακές και άλλες δυνάμεις προκειμένου να υπάρξουν νέες έννοιες και δομές. Άρα ο δόλος είναι αποδεκτός όταν το σύμπαν, ο κόσμος, ο άνθρωπος, είναι ανοικτά μεγέθη σε πληθώρα δυνάμεων οι οποίες συνεχώς αναδιανέμονται και κατασκευάζουν  νέες έννοιες και δομές. Όπως στην Ιλιάδα κατασκευάζεται η έννοια του Ωραίου Ανθρώπου ( ο οποίος σκέπτεται ως ο Οδυσσέας και συναισθάνεται ως ο  εν μήνιδι ευρισκόμενος Αχιλλέας). Ο δόλος ευρίσκεται  ως αποδεκτός εκεί όπου το σύμπαν είναι ανοικτό ως μεταφορά και απορροή δυνάμεων, εκεί όπου δεν υπάρχει παγιωμένο μοντέλο θεού και ανθρώπου (μοντέλο ευρισκόμενο υπό σκληρή ιδέα και αξία  του καλού και της ηθικής πράξης αυτού (τουλάχιστον με την μεταχριστιανική έννοια).

Άρα σε έναν τέτοιο ανοικτό Ομηρικό κόσμο ο δόλος είναι αποδεκτός. Ο Δούρειος Ίππος το φανερώνει αυτό, όπως και τα πολλαπλά δόλια κόλπα του Οδυσσέως και του Διομήδους. Ας σημειωθεί ότι ο Ομηρικός κόσμος δεν καλύπτεται από την Πλατωνική έννοια της Αληθείας (ως λήθη του  κόσμου του Αγαθού) της Αληθείας ως πνευματικού μεγέθους. Η Αλήθεια στον Όμηρο δεν είναι πνευματικό μέγεθος όσο μέγεθος βιωματικής  κίνησης, νόστου, σκοπού και επίτευξης στόχων.  Για αυτό το λόγο ο Οδυσσέας  είναι ατρεκής (αληθής) με την έννοια ότι δεν τρέμει, δεν παραλλάζει το νόστο, αλλά μέχρι τέλους χωρίς τρόμο (ατρεκής) επιτυγχάνει του νόστου του. Άρα είναι ατρεκέως αληθής διότι επιτυγχνάνει βιωματικώς το σκοπό του. Άρα η αλήθεια είναι βιωματικό μέγεθος και αφ΄ής στιγμής ο δόλος βοηθεί σε αυτή τη βιωματικότητα είναι αποδεκτός (ας σκεφθούμε την τύφλωση του Κύκλωπος, το ξεγέλασμα των μνηστήρων (με τις οβίδιες μεταμορφώσεις του μορφικού Οδυσσέως από την Αθηνά κ.λ.π).

Άρα ο δόλος σε ένα   κόσμο ανοικτών συμπαντικών δυνάμεων , σε έναν κόσμο βιωματικής θέασης της ζωής ως νόστου επιστροφής και έρευνα περί του ωραίου ανθρώπου, σε ένα κόσμο χωρίς γνωσιακή και ηθική παγίωση θεών και ανθρώπων, σε αυτόν τον κόσμο ο δόλος είναι μέσο ωρίμανσης, επίτευξης κάθε σκοπού δόμησης ανθρώπου και κόσμου.

Β. Η έννοια του δόλου στους προσωκρατικούς  φιλοσόφους.

Ο Αναξίμανδρος   θεώρησε ότι αρχή του Όντος  Σύμπαντος  είναι το άπειρον, ένα άπειρο όμως που πιθανώς προσλαμβάνει δύο ερμηνείες: άπειρον α+πέρας = χωρίς τέλος άπειρον α+περάω =αδιαπέραστο.

Σε κάθε περίπτωση φαίνεται πως εννοούσε μια πρωταρχική αιτία δίχως όρια στον χώρο. Το άπειρον είναι απεριόριστο στον χώρο και ποιοτικά ακαθόριστο, καθώς δεν προσδιορίζεται μορφικά ως ένα από τα τέσσερα στοιχεία. Στο άπειρο ο Αναξίμανδρος δεν είδε μόνον την πρωταρχική ύλη και την αρχική κατάσταση του κόσμου αλλά και την αιτία της κοσμικής τάξης. Σε αυτή την πρωταρχική ουσία απέδωσε θεϊκές ιδιότητες, χαρακτηρίζοντας το άπειρο ως αθάνατον, ανώλεθρον και θείον, σύμφωνα με τον Σιμπλίκιο (Εις τα Φυσικά 24,13). Η αδυναμία της ανθρώπινης διάνοιας να καθορίσει το άπειρο ποσοτικά και ποιοτικά το καθιστά απεριόριστη πηγή και κατευθυντήρια δύναμη του κόσμου.

Δύο σημαντικές παρατηρήσεις.

1)το θείον δεν έχει καμμία σχέση με ιδέες και ηθικές σκέψεις, αλλά με τη συμπαντική πορεία συμπαντικών δυνάμεων: άρα δεν υπάρχει γνωσιακή ιδέα που καταλήγει σε συγκεκριμένη ηθική πράξη, δεν υπάρχει συγκεκριμένο καλό το οποίο καταλήγει διά συγκεκριμένου καλού θεού σε καλό και ηθικό άνθρωπο: όλα είναι συμπαντικές δυναμικές μετακινήσεις, παραγωγής εννοιών και δομών: κόσμου και ανθρώπου: άρα μεγαλώνοντας ο Θεμιστοκλής σε ένα κλεινόν άστυ όπου οι σοφιστές εδίδασκον τον τρόπον των προσωκρατικών (είχαν δανεισθεί πολλά από αυτούς κυρίως την υποκειμενικότητα ως υποκειμενική σύνδεση πραγμάτων και προσώπων με  έννοιες και δομές) είχε την βιωματική κατάρτιση των απείρων σκέψεων οι οποίες καταλήγουν σε άπειρες πράξεις (ο δόλος ως μέρος των απείρων ενεργειών είναι αποδεκτός).

2)Οι προσωκρατικοί (όπως διά των σοφιστών  (αλλά και των αναφορών του Σωκράτους και άλλων δασκάλων εν τη αγορά των Αθηνών)   επηρέαζαν  μεγάλο μέρος της Αθηναϊκής κοινωνίας (όπως απεδείχθη και στον  ανήθικο και δόλιο  Πελοποννησιακό πόλεμο αλλά και πρίν με  το τέχνασμα του Θεμιστοκλέους ο οποίος εξηπάτησε τους Σπαρτιάτες προκειμένου να κτισθούν τα μακρά τείχη) δεν προσέφεραν συγκεκριμένο πνευματικό και ηθικό υποκείμενο: αυτό έπραξαν οι σύγχρονοι του Θεμιστοκλέους σοφιστές όπως και οι προσωκρατικοί. Άρα ο δόλος δεν ανέτρεπε κανένα συγκεκριμένο χαρακτήρα, καμμία σκέψη ή ηθική. Ο συγκεκριμενος πνευματικός άνθρωπος του καλού που πράττει  το καλό ως ηθικός, παγιώθηκε αργότερα με την πλατωνική και σωκρατική αξιολογία και γνωσιολογία. Άρα απόντος συγκεκριμένου ιδεατού και αξιακού προσώπου (όπως φάνηκε και στις δόλιες αγριότητες του Πελοποννησιακού πολέμου) ο δόλος ήταν συμπαντικό μέγεθος το οποίο ως διαμορφωτής προχωρούσε από το σύμπαν του Αναξιμάνδρου στην Πόλη και στον Πολίτη, και στις διαμορφώσεις της  Πόλης, της Πολιτικής, του Πολίτου.

Εξάλλου εάν θυμηθούμε και τις δύο διαμορφωτικές συμπαντικές δυνάμεις του Εμπεδοκλέους (φιλότης και νείκος) τότε κατανοούμε ότι η εποχή του Θεμιστοκλέους ήταν μία εποχή μετάβασης από την φύση στην Πόλη, από τον τρόπο του απροσώπου Σύμπαντος προς τον τρόπο του Πολίτη και της Πόλης, ακόμα δεν είχε διακριθεί το καλό με το κακό, η ιδέα και η αξία του καλού με την ιδέα και την αξία του κακού:άρα όπως η φιλότης και το νείκος ανεμίγνυαν δόλο και δύναμη, παρόμοια και ο Αθηναίος πολίτης του 5^ου αι. ανεμίγνυε αυτά τα υλικά μέχρι να ομιλήσει ο Σωκράτης για αντικειμενικό καλό και κακό, για αντικειμενικό πολίτη του καλού (αρετής) και του κακού (δόλου):  ο Αθηναίος Πολίτης της εποχής του Θεμιστοκλέους ζουσε σε μία μεταβατική περίοδο από το αχανές σύμπαν της Φιλότητας και του Νείκους προς την Πόλη και τον Πολίτη ο οποίος μετά από έναν περίπου αιώνα με τον Πλάτωνα θα καταστάλαζε σε ιδέα του καλού και του κακού, σε πολίτη του καλού και του κακού, θεωρώντας τον δόλο κακό διότι πλέον συνέβη μία συγκεκριμένη αξιακή μετατόπιση μέσω της πλατωνικής φιλοσοφίας, την οποία και θα πρέπει να προσέξουμε.

Ο Πλάτων κατάφερε διά της ιδεαλιστικής του φιλοσοφίας και ξεπέρασε την προσωκρατική φιλοσοφία σε ένα πολύ συγκεκριμένο σημείο: Ο άνθρωπος έχει υπάρξει στον κόσμο του αγαθού, άρα διά της ιδέας του καλού και της πράξης του καλού μπορεί να μεταφέρει τον κόσμο του Αγαθού στην  Πόλη ως αγαθή πόλις και αγαθός πολίτης: πλέον διά της ανάμνησης γνώσης ήθους όλα είναι συγκεκριμένα, κοινά για τον νοήμονα άνθρωπο, φανερά και ξεκάθαρα διά της αντικειμενικής και διδακτής αρετής: δεν χρειάζεται κανένας δόλος, όλα είναι νοητικώς και ηθικώς ξεκάθαρα: ο άνθρωπος ενθυμείται και πράττει όσα ενθυμείται εκ του κόσμου του αγαθού ώστε ως νοήμων και ηθική προσωπικότητα να κτίσει την πόλη της αληθείας: η πορεία δόμησης της Πόλης και του Πολίτου δεν χρειάζεται δόλο γιατί η σκέψη και πράξη διά του Νοός του Αγαθού είναι ξεκάθαρη. Άρα τώρα ο δόλος είναι πνευμτικώς και ηθικώς καταδικαστέος.

Αυτή η θέση απογειώθηκε μέσα από το πλατωνικώς ηθικό σύστημα του χριστιανισμού, ο οποίος θεωρώντας ότι ο θεός είναι ξεκάθαρο μέγεθος ως σύνολο συγκεκριμένων ιδεών και αξιών του καλού, ως εικόνα απολύτως συγκεκριμένη (σε σχέση με τον καλό και ηθικό χριστιανό), θεωρώντας επίσης ότι όλα είναι ξεκάθαρα στο δρόμο του φωτός προς τη βασιλεία του θεού: ο χριστιανός γνωρίζει πολύ καλά τι πρέπει να κάνει άρα ο δόλος είναι αυτομάτως δαιμονική δύναμη.

Από το πλατωνικό λοιπόν σπήλαιο (αποθέωση του φανερού φωτισμένου κόσμου και ανθρώπου) έως το χριστιανικό: εγώ ειμί το φώς του κόσμου, ο δόλος απογυμνώνεται από το συμπαντικό σκοτεινό προσωκρατικό εαυτό του, και γυμνός στον κόσμο του πλατωνικού και χριστιανικού φωτός, εκδιώκεται ως αδύναμος και αμαρτωλός, γυμνός και ανίσχυρος. Ο Μακιαβέλι θα τον θυμηθεί, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος επίσης (στα περίφημα παιχνίδια του με  τους οθωμανούς) η πολιτική  και στρατιωτική ιστορία θα τον θυμηθεί, τέλος πάντων ο δόλος θα ζήσει πλέον όταν οι εποχές και οι άνθρωποι χάνουν τον δρόμο του τεχνητού πνευματικού και ηθικού φωτός και αφήνονται σε έναν δρόμο προσωκρατικού χάους εν τη γή πάντοτε.