Διδάσκοντας την Οδύσσεια…

Η Οδύσσεια (σύμφωνα και με τον Guthrie) αποτελεί τη διαθήκη του Ελληνικού  κοσμοθεωρισμού προς τον κόσμο μας: ο Ποιητής μεταφέρει τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο η δύναμη του σύμπαντος (Δίας) η σοφία του (Αθηνά) και η δύναμη το πνεύμα του κόσμου να μεταφέρει τα μηνύματά του προς τον Άνθρωπο (Ερμής) όλα αυτά τα μεγέθη μεταφέρουν τη δύναμή τους προς τον Άνθρωπο προκειμένου αυτός να λάβει τη σκυτάλη συνεχείας της δόμησης του κόσμου του. Η Οδύσσεια αποτελεί τη Γένεση του Ελλόγου Ανθρώπου ο οποίος πλέον μπορεί κληρονομώντας τις συγκεκριμένες συμπαντικές δυνάμεις τις μεταπλάθει  διά του Λόγου και δημιουργεί εκείνες τις νοητικές κατηγορίες οι οποίες θα τον βοηθήσουν στη δόμηση της γήϊνης ζωής του και πολιτισμού. Συζητούμε για τις νοητικές κατηγορίες του σκοπού, της επιλογής, της υπέρβασης των παθών χάριν του Λόγου, του σχεδιασμού, της αυτογνωσίας, του Νόστου.

Η Οδύσσεια στηρίζεται σε δύο συμβούλια θεών στα οποία όμως συμμετέχουν οι τρείς συγκεκριμένοι θεοί (φανερά έστω): ο Ποιητής μεταφέρει τις συμπαντικές ρίζες του Ελλόγου Ανθρώπου οι οποίες χάνονται στα βάθη του Όλου: ο Οδυσσέας κινείται ενορατικά συλλαμβάνοντας βαθιά μέσα του τη δύναμη, τη σοφία και την μηνυματική δύναμη ενός άλλου κόσμου τον οποίο θα πρέπει να ενώσει με το δικό του πραγματικό κόσμο. Όταν λοιπόν ξεπερνά τις Σειρήνες, ή τον Πολύφημο, ή καταβαίνει στον κόσμο του Άδου, οι ρίζες της σκέψης του και της πράξης του ευρίσκονται στα συμβούλια των θεών, δηλαδή στον συμπαντικό λογισμό ενός ανοικτού κόσμου σκέψεων και αποφάσεων: συγχρόνως είναι και για εμάς  ένα μήνυμα να σκεφτόμαστε έχοντας ανοικτούς ορίζοντες διότι ανήκουμε σε έναν ευρύτερο κόσμο σκέψεων και πράξεων και δεν χρειάζεται να εγκλωβιζόμαστε στον μικρόκοσμό μας.

Ο Οδυσσέας φέρει ένα από τα δύο χαρακτηριστικά του Ωραίου: ας μην ξεχνούμε ότι ο Οδυσσέας εξέρχεται από την αχλύ ενός πολέμου: του τρωϊκού πολέμου, ο οποίος από τον Έγελο αναφέρεται ως ο πόλεμος περί του Είναι: ο τρωϊκός πόλεμος είναι ξεκάθαρος συμβολισμός: ο άνθρωπος συμμετέχει στην Αγορά του Όλου και επιλέγει ποιες δυνάμεις θα χρησιμοποιήσει στο δικό του «κοσμικό κατάστημα» με υλικά όμως που θα αγοράσει από την Αγορά του Όλου. Ερευνά στον τομέα του Ωραίου διότι θέλει ο κόσμος του να είναι ωραίος (να έχει ώρα, δηλαδή φροντίδα, προστασία και θαλπωρή):ο Οδυσσέας φέρει τη σκέψη ως θεμέλιο της Ωραιότητας: το άλλο θεμέλιο της ωραιότητας είναι η οργή του Αχιλλέα όχι ως συναίσθημα συμμετοχής αλλά ως συναίσθημα αποχής από το κτίσιμο αυτού του κόσμου: ας το προσέξουμε αυτό: ο Αχιλλέας αντιπροσωπεύει τον Άνθρωπο ο οποίος απέχει του κτισίματος του κόσμου αυτού διότι εργάζεται διά της οργής του τη συμμετοχή του στην απάθεια και στην αταραξία την οποία μόνον ο πόνος διακόπτει (ο Αχιλλέας επανέρχεται στον πόλεμο όταν πεθάνει ο αδελφικός φίλος του Πάτροκλος): ο λογικός όμως Οδυσσέας αντιπροσωπεύει τη λογική πλευρά του Ωραίου, το λόγο και όχι την οργή, τη συγκεκριμένη δόμηση αυτού του κόσμου η οποία στηρίζεται επάνω στο σκοπό την αυτογνωσία την επιστροφή το νόστο.

Ο Οδυσσέας είναι το έλλογο κέντρο αυτού του κόσμου:  η ύπαρξη της Ιθάκης είναι κομβική: ο Οδυσσέας δεν συμμετέχει διά του λόγου του απλά τυχαία σε αυτόν τον κόσμο: η ύπαρξη της Ιθάκης συγκεκριμενοποιεί πλήρως αυτόν τον κόσμο: δεν είναι τυχαίος κόσμος, Αυτός ο συγκεκριμένος είναι ο κόσμος και ο δρόμος διότι οδηγεί στην υπάρχουσα Ιθάκη: άρα ο σκεπτόμενος Άνθρωπος επιλέγει, συγκεκριμενοποιεί το δρόμο του, αυτογνωρίζεται, αποκτά συνείδηση, ξέρει πολύ καλά την αρχή και το τέλος του.

Το πρότυπο του Οδυσσεϊκού ανθρώπου είναι απολύτως συμπαντικό στον Ποιητή: η σκέψη του Ανθρώπου (αυτό θα μας το πεί και ο Πλάτων) έχει τις ρίζες της στη δύναμη και σοφία του Όλου όπως ήδη είπαμε. Η Οδύσσεια προβάλλει τον ανεξάρτητο Ανθρώπινο Νού ο οποίος κυριαρχεί σε κάθε συναίσθημα διότι η επιστροφή και ο Νόστος της Πατρίδος είναι το πλέον σημαντικό συναίσθημα: το μόνο συναίσθημα είναι η ενσυναίσθηση της επιστροφής και σε αυτό το συναίσθημα στηρίζεται ο Λόγος του Βασιλέως της Ιθάκης. Άρα τα χαρακτηριστικά του ελλόγου ανθρώπου είναι τα εξής:

1)στηρίζεται στο Νού ως συμμετοχή και εκτύλιξη της δύναμης σοφίας και ικανότητας μελέτης των μηνυμάτων του κόσμου.

2) είναι συνειδητοποιημένος για την πορεία του στον κόσμο αυτό.

3) ο έλλογος άνθρωπος έχει σκοπό και στηρίζεται στην ανάγκη του λόγου και όχι στην τυχαιότητα του συναισθήματος.

Ο Ποιητής επιλέγει να ξεκινήσει την Οδύσσεια τοποθετώντας τον Οδυσσέα στην  νήσο της Καλυψούς, την Ωγυγυία. Όχι τυχαία βέβαια: ο Άνθρωπος ρέπει προς την ακινησία του σύμπαντος κόσμου, προς τη βύθιση στην ηρεμία του απείρου, προς τον κόσμο των ακινήτων και υπερβατικών θεών οι οποίοι  ούτε λόγο ούτε κίνηση ούτε δράση ούτε επιστροφή χρειάζονται: ο Οδυσσέας ευρίσκεται στη χώρα του Είναι και θα πρέπει  διά του Νοός του να μεταφερθεί στον κόσμο του Γιγνεσθαι: το Ηρακλείτειο Γίγνεσθαι αποθεώνεται στην Οδύσσεια. Εξάλλου δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ενάντιος στον Οδυσσέα θεός είναι ο Ποσειδώνας, ο εννοσίγαιος θεός του ύδατος: γιατί; Διότι ο Άνθρωπος ρέπει προς τη βύθιση στο χάος η οποία αποτελεί αντίρροπή δύναμη προς τη συγκεκριμένη νοητική πορεία επιστροφής σε αυτόν τον συγκεκριμένο κόσμο: ο Ποσειδώνας ως χάος και άπειρο προσπαθεί να ελκύσει τον Άνθρωπο και να μην του επιτρέψει να αποκτήσει τη νοητική ανεξαρτησία της κτίσης του δικού του συνειδητού δρόμου και κόσμου. Εξάλλου για αυτό ο Ποιητής θέτει και την ιστορία με τον Πολύφημο: ο Οδυσσέας καταστρέφει τη μονοδιάστατη πορεία προς το άπειρο η οποία δεν προσφέρει καμμία επιλογή  στον Άνθρωπο, και δημιουργεί μία πορεία η οποία στηρίζεται σε δύο οφθαλμούς: ο ένας αντιπροσωπεύει την πορεία του Νοός και ο άλλος την πορεία του συναισθήματος: συνεχώς επιλέγουμε την επιστροφή εκεί που ανήκουμε ή τη βύθιση σε ένα άλλο χάος.

Η επιλογή του Οδυσσέως να εγκαταλείψει την Καλυψώ είναι πράγματι κομβικής σημασίας: ο Οδυσσέας δημιουργεί την ανθρώπινη ταυτότητα η οποία φέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά:

1)οι άνθρωποι συναναστρέφονται  με τους ανθρώπους.

2)διαχωρίζονται οι κόσμοι θεών και ανθρώπων: οι άνθρωποι μετέχουν των ανθρώπων και οι θεοί των θεών και αυτό είναι θεσφατο.

3)οι άνθρωποι θέλουν να σκέπτονται και να πράττουν, θέλουν να πεθαίνουν και να είναι αδύναμοι διότι με αυτόν τον τρόπο ο ένας στηρίζεται στον άλλον: η θνητότητα στον Ποιητη γιγνεται η τροφή του πνεύματος, διότι το πνεύμα σκαρφίζεται χίλιους δύο τρόπους να αντεπεξέλθει των αδυναμιών  της ανθρωπίνης φύσεως: όσα είπε στον Πλατωνικό Πρωταγόρα ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας, όλα αυτά ανιχνεύονται στον Ομηρικό Οδυσσέα: η δύναμη του Ανθρώπου είναι ο Νούς του ο οποίος υπερκεράζει τη φθαρτότητα της ανθρωπίνης φύσης και τις αδυναμίες της.

4) Ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη αντιπροσωπεύουν την Αθανασία του Ανθρώπου: το άρρεν και το θήλυ απελευθερώνουν συμπαντικές δυνάμεις οι οποίες δημιουργώντας έναν νέο άνθρωπο επιτυγχάνουν τη συνέχεια και αθανασία του Ανθρώπου.

Η κάθοδος στον Άδη όπως και οι άλλες περιπλανήσεις του Οδυσσέως αντιπροσωπεύουν την απόκτηση όσων δυνάμεων ο Πλάτωνας χαρακτήρισε ως αρετές: την αρετή της συνειδητότητας του τι είμαι (Λαιστρυγόνες) την ανάμνηση (Λωτοφάγοι) την πορεία (Κίκονες) την ταυτότητά μου (Καλυψώ) την δυνατότητα επιλογής (Πολύφημος) την ποθητή αυτογνωσία (Κάθοδος στον Άδη) την ελεγξιμότητα του Νοός (Αίολος) την υπέρβαση  κάθε δυαλισμού (Σκύλλα και χαρυβδη) την ανθρώπινη έλλογο ταυτότητα (Κίρκη) την υπέρβαση του χάους (Σειρήνες) στο τέλος την έλλογο ησυχία (Φαίακες) πρίν την τρικυμία των μνηστήρων.

Οι μνηστήρες είναι εγκόσμιος αναγκαιότητα: δεν είναι όλοι οι άνθρωποι συνειδητοποιημένοι πνευματικά ότι θα αγωνισθούν για έναν κόσμο αρετής, ιδεών και αξιών. Οι πολλοί (επίτηδες ο Ποιητής θέτει ολίγους συνειδητοποιημένους έναντι της μάζας των μνηστήρων) είναι το χάος εν τω κόσμω, είναι η άλογος δύναμις, είναι ο Ποσειδώνας στην στεριά ο οποίος υπό τη μορφή των μνηστήρων προσπαθεί τώρα με άλλο τρόπο να εξαφανίσει τον Οδυσσέα. Η νίκη του Οδυσσέως επί των μνηστήρων συμβολίζει τη νίκη του Λόγου επί της μάζας, την αυγή του Λόγου επί των πολλών, τη χαραυγή ενός κόσμου  αρετών  ιδεών και αξιών του Νοός επί όλων των ανθρώπων: τη νίκη του νέου επί του παλαιού.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, δρ.φιλοσοφίας.