Σημειώσεις για τη διδασκαλία της Ελένης του Ευριπίδου.

 

1.To φιλοσοφικό υπόβαθρο της Ελένης του Ευριπίδου.

Η τραγωδία του Ευριπίδου «Ελένη» γράφηκε το 412 π.Χ και διδάχθηκε την ίδια εποχή στους Αθηναίους πολίτες. Το συγκείμενο της εποχής (ειδικά το φιλοσοφικό συγκείμενο της εποχής) ήταν πολύ συγκεκριμένο. Οι Αθηναίοι είχαν αποδιώξει τη μυθολογία, την ποίηση ως μεταφορά μυθολογικών  δυνάμεων (θεών) και σταδιακά είχαν αποθεώσει μία καινούργια παράμετρο η  οποία τόσο πολύ προσδιορίσθηκε από φιλοσόφους σαν τον Αναξαγόρα.

2.Σοφιστές και Σωκράτης: δύο ρεύματα, δύο πνευματικές και βιωματικές στάσεις ζωής.

Θα πρέπει να εκτιμηθεί ότι η αποθέωση του Νοός εκ μέρους της Αθήνας του 5^ου αι. (συζητούμε για τον αιώνα κατά τον οποίον άνθισε η τραγωδία) έφερε μία σημαντική αξιολογική καινοτομία στον πολιτισμό του Ελληνικού κόσμου: ο θεός έφυγε από το κέντρο του όλου και σε αυτό τοποθετήθηκε ο Άνθρωπος ως Λόγος ο οποίος ανελύθη από τον Πλάτωνα νοησιοκρατικά και από τον Αριστοτέλη εμπειρικά. Ως εκ τούτου η Ελένη είναι η προσπάθεια του σοφιστή Ευριπίδου να ανακαλύψει τα όρια του ανθρωπίνου Νοός ως αιτία του υποσυνειδήτου του, ως συνειδητή λειτουργία, ως υπερσυνειδητή κατάσταση.(θα πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι το Ομηρικό Έπος στηρίζεται στο θεοκεντρισμό όπως αυτός επηρεάζει τον Οδυσσέα, είναι η εποχή των Ηρώων και του θείου βιώματος διά της μυθολογικής ενοράσεως. Στην Αθήνα του 5^ου αι ο Όμηρος αντικαθίσταται από την δραματική ποίηση και ο θεοκεντρισμός από τον ανθρωποκεντρισμό ο οποίος στηρίζεται στον Ανθρώπινο Νού).

Ας προσέξουμε λοιπόν τούτο:

Στην Ελένη αναλύονται στη βάση του Ανθρωπίνου Νοός ως κέντρου πλέον της Ανθρωπίνης ζωής και τα τρία μέρη της ανθρωπίνης ψυχοδομής:

1.Όταν η Ελένη συζητεί για την καταγωγή της και αρνείται την καταγωγή της από τον Πατέρα των θεών και των ανθρώπων, σε αυτό το σημείο ο Ευριπίδης θεωρεί  ότι ο Ανθρώπινος Νούς μπορεί διά της αναμνήσεως να γνωρίσει όσα μπορεί καθορίζοντας σε αυτή την υποσυνείδητη γνώση την μετέπειτα πορεία του.

2. Όταν η Ελένη και ο Μενέλαος συζητούν για όσα τους έχουν συμβεί, όταν ο Ευριπίδης αρνείται την βασιλεία της καταγωγής (μάλλον ευτελίζει τον Μενέλαο ως ξεπεσμένο βασιλέα) ανιχνεύεται η νοητική συνειδητή προσπάθεια του ανθρώπου να ανακαλύψει τις δυνάμεις του και σύμφωνα με αυτές να πορευθεί.

3.Το υπερσυνειδητό τίθεται όταν στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις η Ελένη και ο Μενέλαος καθορίζουν το σχέδιο διαφυγής τους. Ο άνθρωπος διά του Νοός καθορίζει πλέον τα όνειρά του, τις πράξεις του και τη ζωή του.

Οι Σοφιστές καθόρισαν την οντολογική ελευθερία μέσα από την υποκειμενικότητα και σε λογική αλλά και σε βιωματική σχέση και πράξη. Οι Σοφιστές αρνήθηκαν το Απόλυτο, το αντικειμενικό, την αρετή ως βάση κάθε σκέψης και πράξης, περισσότερο κινήθηκαν σε μία φυσική χαότητα: ήδη ο Γοργίας αρνείται και στην Ελένη του αλλά και στον Παλαμήδη του ότι ο Άνθρωπος μπορεί να ομιλήσει για κάτι με σιγουριά: οι σοφιστές αποθεώνουν την οντολογική σχετικότητα και δέχονται ότι ο Άνθρωπος απλά υπάρχει και αυτός ατομικά σχεσιοκρατικά καθορίζει τη ζωή του: δύο Άνθρωποι μπορεί να διαφωνούν σε όλα, αυτό δεν είναι πρόβλημα, μέσα στο Όν όλα επιτρέπονται.Η πίστη αυτή του Ευριπίδη αναλύεται σε πολλά σημεία της παρούσης και αναλυομένης τραγωδίας του (η οποία μάλιστα λόγω του ρεαλισμού της κινείται στα όρια της κωμωδίας): η Ελένη δεν γνωρίζει κάτι το αντικειμενικό: πόσες φορές κινείται στα όρια της άγνοιας, κινείται στα όρια ότι δεν γνωρίζει ακόμα και το Μενέλαο,αλλά ακόμη και όταν γίνεται η αναγνώριση τότε σκοτάδι βαθύ σκεπάζει το μέλλον τους.Επίσης υπάρχει γενικευμένη άγνοια για το επερχόμενο αύριο το οποίο όμως σε κάθε περίπτωση θα στηριχθεί στις ανθρώπινες νοητικές δυνάμεις του Μενελάου και της Ελένης.

Η Ελένη όμως (και αυτό είναι ένα σημείο το οποίο θα πρέπει να προσεχθεί) επιβεβαιώνει πλήρως τη στροφή της Αθηναϊκής κοινωνίας στη Γνώση: η Πλατωνική και εν γένει Σωκρατική γνώση αναλύεται σε δυνατότητα ορισμού των μεγεθών που ενδιαφέρουν τον Άνθρωπο (Ιδέα, φύση, άνθρωπος) επίσης σε δυνατότητα ανθρωπίνων επαγωγικών συλλογισμών: Και τα δύο αυτά ανιχνεύονται στην Ελένη του Ευριπίδου: η Γνώση καθίσταται ηγεμονικό μέγεθος μέσα στην τραγωδία, είναι αυτό το οποίο καθοδηγεί τον Άνθρωπο. Η Ευριπίδεια Γνώση αναλύεται σε:

1.γνώση κάθε Είναι σε σχέση με το φαίνεσθαι.

2.Γνώση κάθε ανθρωπίνης μοίρας, καταγωγής, κοινωνικού περιβόλου, δυνατοτήτων, στόχων και σκοπών.

3.Η Γνώση είναι αυτή η οποία καθοδηγεί και αποκαθιστά τον Άνθρωπο.

4.Η διατύπωση επαγωγικών ορισμών είναι αυτή η οποία προσανατολίζει τον Άνθρωπο σε σχέση με την ιδέα, τη φύση και τους άλλους. Πόσες φορές η Ελένη διατυπώνει επαγωγικά σοφά αποφθέγματα, όπως και ο Αγγελιαφόρος και άλλοι: (δυσκολονόητος ο θεός παιδί μου, δούλος και αν είμαι ελεύθερη έχω καρδιά κ.α).

Οδηγούμαστε λοιπόν σε αυτό το ζεύγος το οποίο αποθεώθηκε μετέπειτα στην πλατωνική φιλοσοφία και ηθικολογία: η νοητική γνώση οδηγεί στην ηθική πράξη. Πώς ορίζεται η ηθική πράξη σε σχέση με την απλή πράξη; Η ηθική πράξη είναι αυτή η οποία στηρίζεται σε γνώση συμπαντικών-κοσμικών-εσωτερικών δυνάμεων οι οποίες όταν βιωθούν εξελίσσουν τον άνθρωπο σε σχέση με την ιδέα και τη φύση και τους άλλους. Ας προσέξουμε λοιπόν την προαγωγή της ηθικής ιδέας μέσα στην Ελένη η οποία στηρίζεται στην παραχθείσα γνωσιακή σχέση (διάκριση) ανάμεσα στο Είναι και Φαίνεσθαι: η Ελένη και ο Μενέλαος καθίστανται ηθικά μεγέθη διότι γνωρίζουν πλέον το Είναι , έχουν ξεφύγει από το φαίνεσθαι, έχουν θέσει τους στόχους τους, και έχουν καταλάβει ότι θα πρέπει απολύτως να στηριχθούν στις δυνάμεις τους. Η Ηθική φύση της Ελένης και του Μενελάου είναι λοιπόν συνειδητή διότι (όπως δικαιολόγησε και ο Κάντ στην κριτική του κριτικού λόγου) στηρίζεται στην παραπάνω αναφερθείσα γνώση: Η Ελένη με σεβασμό επιζητεί τον Μενέλαο, την Επιστροφή, χωρίς να ενοχλεί κανέναν, θέλει να αποκαταστήσει την οικογένειά της, να προσφέρει ευτυχία σε όσους αγαπά και σε όσους την αγαπάνε: όλες αυτές είναι ηθικές παραχθείσες πράξεις οι οποίες καταδεικνύουν ότι η Ελένη και ο Μενέλαος έχουν ολοκληρώσει μία πορεία η οποία θα κορυφωθεί στην Πλατωνικό Πολιτεία: όποιος γνωρίζει καθίσταται ηθική προσωπικότητα.

Ώστε λοιπόν ο  τύπος του Ανθρώπου ο οποίος παράγεται στην Ευριπίδεια Ελένη είναι ο ανθρώπινος τύπος ο οποίος κυοφορήθηκε στην Αθήνα του Περικλέους αλλά ο τοκετός έγινε υπό τις ιαχές του Πελοποννησιακού πολέμου: ο Έυριπίδειος άνθρωπος όπως εξάγεται από την Ελένη είναι αυτός ο οποίος στηρίζεται στη γνώση του, στο ήθος του, είναι πλέον μία ανεξάρτητη πνευματικά και ηθικά ατομική ύπαρξη: ας μην ξεχνούμε ότι αυτός ο Άνθρωπος συνιστά την καλλιτέρα απάντηση στην πίστη του Θουκυδίδη ότι η ανθρώπινη φύσις είναι αυτή που είναι και δεν αλλάζει: ίσως η Ελένη του Ευριπίδη απαντά στην πτώση και στην ευτέλεια των πάντων όπως εξελίχθηκαν στην διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου: υπό την έννοια ότι ο Ευριπίδης απαντά στον Θουκυδίδη ετοιμάζοντας μία αδιάφθορη ανθρώπινη φύση η οποία στηρίζεται στην γνώση του Εαυτού του, στην ανάμνησή του περί των δυνάμεών του και ενεργειών του, στην σωστή στόχευση και προγραμματισμό της ζωής του, στη διάκριση κάθε ψεύδους και αληθείας. Η Ηθική πράξη που συνεπάγεται έχει να κάνει ότι πλέον ο άνθρωπος προχωρεί ως έχων στόχο και σκοπό επιστροφής στα ιερά και όσιά του.

Η Αλήθεια λοιπόν ορίζεται στην Ελένη του Ευριπίδη ως συμφωνία του Νοός με την Μορφή: κάτι το οποίο θα επιστρέψει και στους νεωτέρους φιλοσόφους από την Αριστοτελική σχολή προερχομένους: Αλήθεια είναι αυτό το οποίο έχω στο μυαλό μου αλλά θα πρέπει να συμφωνεί με ό,τι βλέπουν και αποτυπώνουν και οι αισθήσεις μου. Η Ελένη είναι η Αλήθεια διότι η παράστασή της στο μυαλό μου συμφωνεί απολύτως με τη μορφή της. Υπό αυτή την έννοια η Ελένη του Ευριπίδη είναι η κριτική ισορροπία ανάμεσα στην αυθαιρεσία του Νοός και στην επιτρεπτικότητα των αισθήσεων.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, δρ.φιλοσοφίας.