Η τέχνη της αφήγησης στη Λογοτεχνία,τεχνικές και τρόποι.

H αφηγηματολογία στη διδακτική πράξη.

Οι αφηγηματολογικοί όροι –δεδομένης μάλιστα της ασυμφωνίας που εντοπίζεται σχετικά με τη χρήση τους στα σχολικά αλλά και στα θεωρητικά εγχειρίδια-πρέπει να χρησιμοποιούνται με φειδώ.Εξάλλου η αφηγηματολογία ,όπως και κάθε λογοτεχνική θεωρία,είναι χρήσιμη στη σχολική  πράξη στο βαθμό που φωτίζει την ερμηνεία του συγκεκριμένου κειμένου και στο βαθμό που γίνεται εργαλείο για την προσέγγιση και άλλων κειμένων.Επομένως η αφηγηματολογία όπως και κάθε θεωρία δεν πρέπει σε  καμμία περίπτωση να υποκαθιστά την προσέγγιση του κειμένου ούτε να οδηγεί τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας σε άγονες τυποποιήσεις.

Ο αφηγητής και ο ρόλος  του.

Επιβεβλημένη είναι η διάκριση ανάμεσα στο συγγραφέα και στον αφηγητή.Συχνότατα η ταύτισή τους οδηγεί σε παρανοήσεις οι οποίες οδηγούν σε λανθασμένες προσεγγίσεις και σε άγονες συζητήσεις του τύπου «τι θέλει εδώ να πεί ο συγγραφέας ή ο ποιητής;».Για το λόγο αυτό θα πρέπει να εγκαταλειφθούν ερωτήσεις διατυπωμένες με τρόπο που φανερώνει ότι υπονοείται ταύτιση μεταξύ αυτών των δύο.Αυτή εξάλλου είναι και η θεμελιώδης προσφορά της αφηγηματολογίας στην προσέγγιση του λογοτεχνικού κειμένου το ότι δηλαδή κατέστησε σαφές πώς ο μέν συγγραφέας είναι ένα πρόσωπο πραγματικό,ο δε αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος , είτε τριτοπρόσωπος,είτε πρόσωπο πλαστό που ανήκει στον κόσμο της λογοτεχνικής φαντασίας.

Πραγματικός είναι και ο αποδέκτης της αφήγησης ο οποίος δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με τον αναγνώστη.

Επομένως τα πραγματικά πρόσωπα είναι ο συγγραφέας  και ο αναγνώστης και τα πλασματικά ο αφηγητής και ο αποδέκτης της αφήγησης.

Αφηγητής πρώτου βαθμού:                     Εξωδιηγητικός Αφηγητής δευτέρου βαθμού:                  Ενδοδιηγητικός

Και

Αφηγητής που δεν μετέχει στη δράση:   ετεροδιηγητικός Αφηγητικός που μετέχει στη δράση:        ομοδιηγητικός

Ο αφηγητής  πρώτου βαθμού επειδή βγαίνει μέσα από την ιστορία για να τη διηγηθεί αφού πιά αυτή έχει ήδη συμβεί ,είναι πάντοτε εξωδιηγητικός ,ενώ ο αφηγητής δευτέρου βαθμού –ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας –είναι πάντοτε ενδοδιηγητικός.

Ο αφηγητής είτε πρώτου είτε δευτέρου βαθμού όταν μετέχει στην ιστορία που αφηγείται είναι ομοδιηγητικός και όταν δεν μετέχει είναι ετεροδιηγητικός.

                                                            Ή αλλοιώς αφηγητής

                                                                              

                                                      Εξωδιηγητικός       ενδοδιηγητικός

                                                  (πρώτου βαθμού)   (δευτέρου βαθμού).

                                                                                                        

                        Ετεροδιηγητικός   ομοδιηγητικός               ετεροδιηγητικός   ομοδιηγητικός

Σχετικά με την εστίαση

Ο αφηγητής μπορεί να είναι ένα πρόσωπο που γνωρίζει τα πάντα(παντογνώστης)εποπτεύει τα πάντα αλλά δεν μετέχει στη δράση,δεν είναι δηλαδή ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας.Τέτοιος αφηγητής είναι ο  Όμηρος.Γνωρίζει τι γίνεται και στο στρατόποεδο των Τρώων και των Αχαιών.Στον παντογνώστη αφηγητή αντιστοιχεί η αφήγηση χωρίς  εστίαση δεδομένου ότι αυτός δεν παρακολουθεί την αφήγηση από καποια οπτική γωνία αλλά είναι πανταχού παρών σαν ένας μικρός θεός.

Σε άλλες περιπτώσεις ο αφηγητής μετέχει στη δράση και αφηγείται την ιστορία του από τη δική του οπτική γωνία.Στη περίπτωση αυτή έχουμε αφήγηση με εσωτερική εστίαση δηλαδή  αφήγηση που γίνεται από την οπτική γωνία του αφηγητή ο οποίος καταθέτει στην αφήγηση όσα ο ίδιος έχει βιώσει.

Παντογνώστης αφηγητής	Αφήγηση χωρίς εστίαση(χωρίς οπτική γωνία)
Αφηγητής –πρόσωπο της ιστορίας που καταθέτει μόνο τα όσα γνωρίζει από τη δική του σκοπιά.	Αφήγηση με εσωτερική εστίαση
Αφηγητής που ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας.	Αφήγηση με εξωτερική εστίαση.

Οι παραπάνω διακρίσεις πρέπει να χρησιμοποιούνται με μέτρο διότι η κατάχρησή τους οδηγεί σε μία στατική φορμαλιστικού τύπου προσέγγιση του κειμένου το οποίο συνηθέστατα ανθίσταται σε παντός είδους στεγανοποιήσεις και κατά κανόνα συνυφαίνει τα στοιχεία αυτά σε βαθμό που να τα μετατρέπει σε δυσδιάκριτα.Επομένως θα ήταν μάλλον αντιδιαλεκτική η απόπερια αυστηρής εφαρμογής αυτών των διακρίσεων σε ολόκληρο το κείμενο.

Σχετικά με το χρόνο.

Διακρίνουμε τρείς κατηγορίες αφηγηματικής οργάνωσης του χρόνου :την τάξη,την διάρκεια,και τη συχνότητα.

Α.η τάξη.

Όταν η αφήγηση ακολουθεί τη χρονική αλληλουχία των γεγονότων –φαινόμενο όχι συνηθισμένος στη λογοτεχνία-είναι ευθύγραμμη.

Όταν ξεκινάει από το μέσον της ιστορίας είναι αφήγηση in media res.

Oι αναδρομές στο παρελθόν χαρακτηρίζονται αναδρομικές αφηγήσεις ή αναλήψεις.

Αντιθέτως όταν γίνεται αναφορά σε γεγονότα που πρόκειται να συμβούν έχουμε προδρομική αφήγηση ή πρόληψη.

Β.η διάρκεια.

Χρήσιμη είναι η διάκριση ανάμεσα στο χρόνο της ιστορίας και στο χρόνο της αφήγησης.Αναγκαίο είναι να επισημαίνεται ότι δεν ταυτίζονται.Μπορεί ένα γεγονός του οποίου η πραγματική διάρκεια να καλύπτει π.χ δέκα χρόναι στην αφήγηση να καλύπτεται με μία γραμμή(επιτάχυνση)ενώ ένα άλλο του οποίου η πραγματική διάρκεια είναι στιγμιαία μπορεί να καλύπτει πολλές σελίδες αφήγησης(επιβράδυνση).

Γ.η συχνότητα.

Στην περίοδο αυτή διερευνάται η σχέση στις φορές που ένα γεγονός συμβαίνει στην ιστορία και στις φορές που αυτό αναφέρεται στην αφήγηση.

Άλλοι όροι που αφορούν το χρόνο είναι περιττό να χρησιμοποιούνται κατά την προσέγγιση των κειμένων στο σχολείο.

Β.Δ.Μακρυπούλιας,φιλόλογος.