Αρχαία Ελληνικά Θεωρητικού Προσανατολισμού.Εισαγωγή στις Ανθρωπιστικές σπουδές. ΕΝΟΤΗΤΑ 9η (B 6, 10-13), Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια. Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας “μεσότης”

 

Αρχαία Ελληνικά Θεωρητικού Προσανατολισμού.Εισαγωγή στις Ανθρωπιστικές σπουδές.

ΕΝΟΤΗΤΑ 9η (B 6, 10-13), Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια.

Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας “μεσότης” .

Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον, καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ. τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον. Ἡ δ’ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται. ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου.

1.Ιστορικό πλαίσιο γραφής αυτής της παραγράφου.

Τα Ηθικά Νικομάχεια συνεχίζουν τους Πλατωνικούς διαλόγους. Θα πρέπει να προσεχθεί η αξιολογική μετατόπιση του Υποκειμένου από τα Πλατωνικά έως τα Αριστοτελικά  γραπτά. Ο Πλάτων προσπαθεί μέσα από τους επαγωγικούς και οριστικούς λόγους του Σωκράτους να ορίσει και να καθορίσει: ποιος είναι ο έλλογος και ηθικός Πολίτης;

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ως δεδομένο τη  νοησιοκρατική θωράκιση του πλατωνικού Ανθρώπου: Ευτυχής, ηθικός είναι ο έλλογος, ο Γνώστης. Ειδικά η Απολογία του Σωκράτους αποκαθιστά τις ισορροπίες : ο γνωρίζων είναι ο ευτυχής διότι κινείται στους δρόμους από την έσω φύση του έως το ανοικτό σύμπαν. Ο Αριστοτέλης προχωρεί: Αυτός ο έλλογος άνθρωπος ΠΩΣ θα γίνει ευτυχής: Αυτό που προσπαθεί να επιτύχει με τα Ηθικά Νικομάχεια ο Σταγειρίτης είναι η συνειδητή απόκτηση του Λόγου ως Αρετής: ο Άνθρωπος είναι ευτυχής με τον τρόπο της Αρετής, όχι τυχαία: Αυτή η καταπολέμηση του τυχαίου και η διασφάλιση ότι κατά συνειδητό και έλλογο τρόπο ο Άνθρωπος καθίσταται κατά Αρετήν ευτυχής οδηγεί σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα:

Δημιουργείται η καινή ανθρώπινη φύση, η οποία έχει θέση να σταθεί (όπως θα έλεγε και ο Αρχιμήδης): Ο Αριστοτέλης με τον ορισμό της Αρετής κατασκευάζει το Ανθρώπινο συν-ειδητό Είναι: Ξέρω ποιος είμαι, διά του Λόγου γνωρίζω το καλό και το κακό, επιλέγω το καλό, και ως επιλογή είμαι Ενάρετος: διά της παιδείας αυτή η συνείδηση κατοχυρώνει το ότι αυτή η ανθρωπίνη Φύσις θα καθορίσει διαχρονικά την Ανθρωπίνη Φύση.

Υπό αυτή την άποψη η πίστη του Αριστοτέλους ότι η Αρετή είναι έλλογος επιλογή του μέσου σημαίνει και τον ύψιστο βαθμό της Γνώσης: οι άνθρωποι πλέον γνωρίζουν το πώς της ευτυχίας τους: εάν θέλω να είμαι ευτυχής πρέπει να μάθω το υπερβολικό και το ελλείπον και να επιλέξω το μέσον: δεν είναι τυχαίο ότι τίποτε ανώτερο θεωρητικά δεν εφηυρέθη έπειτα, αντιθέτως ο Επίκουρος και ο Ζήνων ο Στωϊκός εθεμελίωσαν τη φιλοσοφία τους (για πρώτη φορά) όχι τόσο στη θεωρία αλλά στην τεχνική: πώς να είμαι ευτυχής στο χαοτικό Ελληνιστικό κόσμο: Επίσης ο Χριστιανισμός: θεώρησε ότι είναι γνωστόν το Καλόν (ο Θεός): και αυτός το πώς έδωσε: ο Άνθρωπος κινείται ανάμεσα στο ανώτερο και στο κατώτερο και επιλέγει το πρέπον κατά το δοκούν χάριν της ατομικής του σωτηρίας: άρα ο ορισμός της αρετής ως γνώσεως της μεσότητος καθορίζει το ύψιστο γνωσιολογικό πεδίο και πλέον δεν μας απασχολεί το Τι αλλά το Πώς: θεμελιώνεται η Ηθική του πρέποντος και η Αισθητική του Ωραίου.

2.Η Αρετή ως διαχρονικότητα.

Θα πρέπει να προσέξουμε ότι η Αρετή προέρχεται από το ρ. αραρίσκω (=αρμόζω, συνταιριάζω). Είναι Ομηρική λέξις: άρα δεν την ανακαλύπτει ο Αριστοτέλης: ο Αριστοτέλης την προσαρμόζει στην εποχή του, επειδή μάλιστα η εποχή του οδηγεί στην Ελληνιστική εποχή και ετοιμάζει το χριστιανισμό (ο οποίος θα διαμορφώσει τον κόσμον) η Αριστοτελική αρετή  ως μεσότητα επικρατεί: Όμως το ρ. αραρίσκω σημαίνει ότι και στον Όμηρο η αρετή είναι μεσότητα, διότι εκ της σημασίας του ρήματος καταλαβαίνουμε ότι η αρετή αρμόζει και συνταιριάζει κάποια πράγματα, κάποιες δυνάμεις και ενέργειες: Ως εκ τούτου ο Αριστοτέλης κατάλαβε αυτό το οποίο κατάλαβε και ο Όμηρος: ο Άνθρωπος ως Σώμα και Πνεύμα (ψυχή) δεν μπορεί να Είναι το πάν:

Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στην Κίρκη όπου ο Οδυσσέας απαρνείται τη ζωώδη φύση αλλά και στην Καλυψώ όπου αρνείται τη θεία φύση: ο Άνθρωπος είναι Επιλογή δυνάμεων: συνταίριασμα (αρετή ) δυνάμεων και ενεργειών: άρα θα πρέπει να ερευνήσουμε ποιες Ομηρικές δυνάμεις θεωρήθηκαν ως Αρετή και ποιες Αριστοτελικές δυνάμεις θεωρήθηκαν ως Αρετή: διότι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η μήνις του Αχιλλέως είναι υπερβολή δεν είναι αρετή: σύμφωνα με τον Όμηρο ο Πολίτης του Αριστοτέλους ο οποίος υπακούει σε Πολιτεία όπου αποφασίζουν Άλλοι δεν θα μπορούσε πάντοτε να  χαρακτηρισθεί  ως κατέχων της αρετής.

Στον Όμηρο λοιπόν η Αρετή είναι : η εν παντί πράγματι υπεροχή: Ο ωκύπους και ανδρείος Αχιλλεύς έχει την Αρετή, όπως Αρετή είναι και το Κάλλος της Ελένης (ο 251): άρα γιατί όλα αυτά είναι Αρετή; Διότι ο Όμηρος (όπως και ο Ησίοδος) χωρίζει τα πάντα σε δομές: ο Όλυμπος είναι ο απροσπέλαστος  χώρος των Θεών, όπως και ο Άδης: αλλά ο Άνθρωπος κατέχει θείες δυνάμεις (Ο Αχιλλεύς είναι διογενής): άρα Αρετή είναι η μεσότητα ανάμεσα στον  απροσπέλαστο Όλυμπο και στην Γή της δειλίας: ο Ήρωας έχει την Αρετή να επικρατεί επί παντός ευτελούς και ανοήτου πράγματος οδηγούμενος  όσο πιο  ψηλά μπορεί: σε αυτό το σημείο ο Όμηρος στοχεύει στο Αγαθό όπως και ο Αριστοτέλης  (για αυτό και οι δύο άφησαν εκτός μεσότητος μόνον το Αγαθόν ως Όντως Όν).

Συλλήβδην ο Οδυσσέας κινείται ανάμεσα στην υπερβολή του Ποσειδωνείου χάους και στην έλλειψη της α-νοησίας των Συντρόφων: δεν υπερβάλλει (αρνείται τις εύκολες λύσεις της Καλυψούς) αλλά ούτε και ελλείπεται καταστάσεων (δεν τρώγει τα ιερά βόδια του Ηλίου) (κινείται ανάμεσα σε πράξεις και πάθη).

3. Γιατί ο Αριστοτέλης θεωρεί ως απαραίτητη τη μεσότητα;

Ας προσέξουμε τα Αριστοτελικά παραδείγματα: (σε διαρκή αναφορά με την ανθρωπιστική νοησιοκρατική φιλοσοφία των Αναξαγόρου και της σχολής του (Σωκρατική και σοφιστική) αλλά και την μετέπειτα διάκριση των Στωϊκών ότι ο κόσμος διαιρείται  σε ενεργό και πάσχουσα δύναμη: Είναι κοινός τόπος ότι ο Άνθρωπος πρέπει να δημιιουργήσει το άνω και το κάτω, το καλό και το κακό, το ωραίο και το άσχημο, το χθές και το αύριο διότι ο ίδιος είναι βυθισμένος σε δύο μεγάλα αντίθετα: από πού έρχεται και πού οδεύει: είναι αδύνατον να αντιμετωπίσει το Όν ως τέτοιο: θα πρέπει να το διαμελίσει και να επιλέξει προσεκτικά τις δυνάμεις των μελών κινούμενος ανάμεσα: για αυτό και ο θεός της εσωτερικής γνώσης ο  Διόνυσος διαμελίζεται: είναι σαν τον κλωνισμο του ωαρίου: διαμελίζοντας κάτι ανακαλύπτω τις έσω δυνάμεις, επιλέγω τις μέν και τις δε και προχωρώ: άρα η μεσότητα είναι η αιωνία φιλοσοφική τάση να διαιρώ τα όντα να ευρίσκω τις έσω δυναμεις των , να επιλέγω τις μεν και τις δε και να προχωρώ ανάμεσα. Είναι η υψίστη γνώσις εκ των έσω (συν-αίσθημα) προς το Έξω (πράξη). Είναι αδύνατον ως τέτοιο να αντιμετωπίσω αυτό που υπάρχει.

Ας προσέξουμε τα Αριστοτελικά παραδείγματα:

φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι

 καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι

 καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι: Ο Αριστοτέλης θέτει στη βάσανο της μεσότητος το φόβο, το θάρρος, την επιθυμία, την οργή, τον έλεον, την ηδονή, τη λύπη. Γνωρίζει ότι  αυτά είναι θεμελιώδη  συν-αισθήματα του Ανθρώπου σε σχέση  με τους Άλλους (αλλά και τις συμπαντικές δυνάμεις). Είναι η πηγή της  ανθρωπίνης συμπεριφοράς. Θεωρεί ότι εάν δεν ελεγχθούν  δεν θα επιτρέψουν στον Άνθρωπο να είναι αρμονικά αφομοιούμενος ένας καλός Πολίτης σε μία καλή Πόλη:

Άρα θα πρέπει να προσεχθεί ότι ο Αριστοτέλης στοχεύει στη  σμίλευση ενός Πολίτου ο οποίος ισορροπώντας πνευματικά και συναισθηματικά θα μπορέσει να είναι ένας Πολίτης μαζί με άλλους σε μία αυτάρκη και ευδαίμονα Πόλη: όπως στην Εκκλησία των χριστιανών: η ταπεινότητα έχει καταφέρει τη συνύπαρξη ως μεσότης παθών αντικρουομένων: άρα είναι πολιτική αρετή η μεσότητα (κυρίως): άρα συζητούμε για την μετατροπή της πλατωνικής μεταφυσικής σε Πολιτικό σύστημα συνύπαρξης ελλόγων Οντων: άρα ο Αριστοτέλης κατασκευάζει πολιτικές αρετές σε αντίθεση με τον Πλάτωνα ο οποίος εμμένει και στις πνευματικές αρετές (δικαιοσύνη ως εσωτερική ισορροπία).

Αρνείται ο Αριστοτέλης ότι αυτά τα συν-αισθήματα μπορούν να εξισορροπήσουν (ἀμφότερα οὐκ εὖ.): άρα αυτά τα συν-αισθήματα ανισορροπούν τον Άνθρωπο. Γιατί; Γιατί τα ασφαλίζει ο Σταγειρίτης λέγοντας ότι θα πρέπει να προσέξουμε πότε και πώς και σε σχέση με τι θα πρέπει να εκδηλώνεται μία πράξη με βάση αυτά τα συναισθήματα ώστε ως μεσότητα όλα να ολοκληρώνονται καλώς; Θεωρεί ότι εξισορροπούνται  εάν επεξεργασθούν από τον ανθρώπινο Νού, ως πάθη να ορθολογικοποιηθούν: όπως και οι πράξεις πρέπει να επεξεργασθούν από το Νού: ώστε να εξισορροπηθούν ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη: άρα ο Φόβος γίγνεται μεσότητα όταν ο Νούς στοχασθεί ότι ο Λεωνίδας επειδή οι Πέρσες είναι πολυάριθμοι πρέπει να φύγει, γίγνεται όμως πάθος όταν ο Λεωνίδας μείνει και θυσιασθεί: η πράξη της φιλαργυρίας γίγνεται υπερβολή όταν έχω πολλά λεφρά και δεν δίνω ένα χαρτζηλίκι στα παιδιά μου, γίγνεται μεσότητα όμως όταν σε καιρό πολέμου έχω ελάχιστα και πρέπει να προσέξω τα χρήματά μου: άρα ας προσέξουμε τούτο:

Κανένα συναίσθημα και καμμία πράξη δεν είναι ως τέτοια πάθος και κακό: αλλά σε σχέση με τις συνθήκες γίγνεται πάθος,καλό, κακό, υπερβολή και έλλειψη, μεσότητα: όλα κινούνται: η φιλαργυρία μπορεί να είναι υπό συνθήκες κατάλληλες οικονομία.

Ο Αριστοτέλης θα πρέπει να αντιμετωπισθεί ως συνέχεια της προσωκρατικής, ομηρικής, σοφιστικής και σωκρατικής φιλοσοφίας. Έχουν ωριμάσει οι συνθήκες ώστε να δημιουργηθεί μία πυραμίδα η οποία ήταν αδύνατο να υπάρξει πρίν : ας την προσέξουμε:

Ο Ανθρώπινος Νούς (σύμφωνα με τον Αναξαγόρα) είναι ο ταξιθέτης του κόσμου και της ζωής μας.

Ο Σωκράτης διακηρύσσει ότι ο Γνωρίζων είναι Καλός (άρα μπορεί και εξωτερικεύει τα καλά συν-αισθήματά του):

Ο Πρωταγόρας επίσης θεωρεί ότι ο Άνθρωπος είναι μέτρο όλων των πραγμάτων.

Επίσης το ιδανικό του Αριστοτέλους είναι ο Πολίτης στην Πόλη: άρα: η διάκριση του Αριστοτέλους σε άλογη και διανοητική αρετή σημαίνει ότι πλέον η Φύσις του Ανθρώπου είναι η Πόλις: αυτός είναι ο Τόπος μας πλέον:  ο Λόγος μπορεί να ελέγξει εκείνα τα συν-αισθήματα τα οποία βοηθούν αυτή τη συνύπαρξη και την εξελίσσουν: επίσης: ο Λόγος μπορεί να στηρίξει εκείνες τις πράξεις οι οποίες βοηθούν την πολιτική ενδελέχεια: άρα η μεσότητα είναι ο λογικός τρόπος Όλοι οι Πολίτες να θυσιάσουν το Εγώ σε ένα κοινό δρόμο ισορροπίας συναισθημάτων και πράξεων. Άρα η μεσότητα είναι η κατάκτηση του κοινού  Εμείς ενάντια στο ατομικό Εγώ.

Ο Αριστοτέλης δεν πρωτοτυπεί: υιοθετεί το Ομηρικό μοντέλο: τα συν-αισθήματα κινούν  τον Άνθρωπο και τον ωθούν σε πράξεις: (Αχιλλέας): ήδη από τον Πλάτωνα μαθαίνουμε (πολιτεία) ότι το ανώτερο λογιστικό επικρατεί του θυμοειδούς και του επιθυμητικού: ο Οδυσσέας ταξιδευε με τη Σοφία Αθηνά: στο παλάτι συγκρατεί υπό το Νού τα συν-αισθήματά του και τις πράξεις έναντι των μνηστήρων.

Για αυτό και ο ορισμός της αρετής από τον Αριστοτέλη είναι απόρροια της νοησιοκρατικής φιλοσοφίας: η αρετή είναι ο Λόγος (στοχαστική) ο οποίος ανιχνεύει τα συν-αισθήματα του Ανθρώπου (τις εσωτερικές του δυνάμεις)  πρίν γίνουν πράξεις: ο Λόγος ισορροπεί τα συν-αισθήματα και κατευθύνει ορθώς τις πράξεις. Διότι ο Αριστοτελικός άνθρωπος δεν ζεί στην Τροία ώστε να οργίζεται ως ο Αχιλλέας (συν-αίσθημα που ωθεί στην υπερβολή της αποχής) ούτε είναι περιπλανώμενος ως ο Οδυσσέας ώστε να υιοθετεί ακραίο θάρρος (τύφλωση Πολυφήμου): μέσα στην ευνομούμενη Αριστοτελική πολιτεία των τριών εξουσιών ο Λόγος της Αρετής ελέγχει τον έσω άνθρωπο (συν-αισθήματα) ώστε όλα να ωθήσουν σε πράξεις προαγωγής του Ηρακλειτείου κοινού (ξυνού) λόγου.

Άρα θα πρέπει να τονισθεί το μοντέλο του Πολίτου που παρασκευάζεται: Η Αρετή ως Λόγος υπό του Νοός (ο οποίος μέσα από τη Φιλοσοφία ελέγχει τα συναισθήματα και κατευθύνει τις πράξεις προς το κοινό καλό και την πορεία προς  το Εύδαιμον, το Ενδελεχές για Όλους και τον Κόσμο, γιατί ο Νούς  ως συλλογικότητα υπερτερεί των  ατομικών συναισθημάτων και των πράξεων :διότι βλέπει το όλον, την πορεία προς το κάλλιον, πέρα από το Εγώ της οργής και της κακής πράξης) ελέγχει τα συν-αισθήματα που ατομικά γεννώνται και οδηγεί σε πράξεις ισορροπίας που δεν διαταράσσουν την γενική ευμάρεια και ευημερία: ο Αριστοτελικός άνθρωπος διά της μεσότητος γίγνεται ο καθολικός άνθρωπος: αυτός που σκέπτεται το όλον και δεν αφήνει ατομικά συναισθήματα και πράξεις να καταστρέψουν την καθολικότητα: η μεσότητα είναι πώς θα έπρεπε να είμαστε όλοι, εκεί συναντούμεθα όλοι, άρα είναι ο μόνος κοινός δρόμος προς ένα  κόσμο καθολικής επικοινωνίας, ευμάρειας, και ολοκλήρωσης.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.