Νέα Ελληνικά Α’ Λυκείου, Κριτήριο Αξιολόγησης (νέου τύπου) «Τρίτη ηλικία» – Μη Λογοτεχνικό και Λογοτεχνικό κείμενο

Της Έρης Ναθαναήλ

ΚΕΙΜΕΝΟ – Τα παιδιά με τα κλωνάρια

1. Ήταν η ώρα του σούρουπου. Ένα ζευγάρι, αντρόγυνο, στην ώρα του σούρουπου κι εκείνο, κατέβαινε τη λεωφόρο πιασμένο μπράτσο, καθώς πορεύονταν τα ζευγάρια κάποιον άλλο καιρό. Το βάδισμά του ήταν κανονικό και λιγάκι βαρύ, ανάλογο με την ηλικία: Οι δυο μαζί πρέπει να έστριβαν τον κάβο του αιώνα.

2 Σε μια στιγμή, ξαφνικά μέσ’ από το μενεξελί σύθαμπο, ξεπροβαίνει μπροστά τους, σ’ αντίθετη φορά, μια ανάλαφρη παρέα: Κοριτσόπουλα και παιδαρέλια ανάμεσα στα δεκάξι και τα δεκαοχτώ τους. Γύριζαν από κάποιον εξοχικό περίπατο ή εκδρομή, γιατί κρατούσαν κλωνάρια, πρασινάδες, και τα κορίτσια είχαν σφιγμένα τα λιανά τους, σβέλτα πόδια σε παντελόνια. Ούτε λουλούδια αγκαλιές, ούτε μπουκέτα. Καμιά διάχυση σε χρώματα κι αρώματα. Ίσα ίσα δυο τρία κλαριά, σύμβολα στεγνά, ένα είδος μαρτυρίας λακωνικής του τόπου απ’ όπου έρχονταν. Η γενιά αυτή αγαπάει τη βραχυλογία, την κοφτή και σχεδόν βλοσυρή υποδήλωση, κάθε μεγαλοστομία τη σιχαίνεται, ακόμα και στα λουλούδια, που είναι για τον άνθρωπο η πιο έμφυτη ερωτική αλληγορία. Η φτερωμένη διμοιρία προχωρούσε σε ιδιότυπο σχηματισμό: Μπροστά τα κορίτσια, ξοπίσω τους τ’ αγόρια. Ήταν βέβαια ένα αυτοσχέδιο, καινούργιο εθιμοτυπικό που τα είχε συντάξει έτσι, όχι η παλιά πρόληψη για διαχωρισμό των εριφίων από τα πρόβατα. Το έβρισκαν φαίνεται πιο πρακτικό ή και πιο σύμφωνο με τον αντιλυρικό τους κόσμο. Το ζευγάρωμα είναι μια φυσιολογική λειτουργία και τίποτ’ άλλο – άρα μια στιγμή.

3. Οι δυο γενιές – το ζευγάρι, η διμοιρία – αντικρίστηκαν, αντιπέρασαν. Όμως, στα μάτια του πρώτου, είχε απομείνει ένα ξάφνιασμα, κάτι σα μυστικό χτύπημα στο μέτωπο, από κείνα που σε κάνουν μονομιάς να ξυπνήσεις αντίκρυ σ’ ένα νέο όραμα της ζωής.

4. Στάθηκαν, γύρισαν κατά πίσω τα κεφάλια τους, κοίταξαν το σχηματισμό που ξεμάκραινε στο λιθόστρωτο με το γοργό, ρυθμικό του βήμα. Ξεκίνησαν πάλι. Είχες τώρα την εντύπωση πως το ζευγαρωμένο βάδισμά τους είναι λιγάκι πιο βαρύ.

– Είδες τα κορίτσια; είπε ο ένας. Πώς μας κοίταξαν!

– Αυτά πρόσεξα κι εγώ, έκανε η άλλη.

5. Αυτό τους είχε ξαφνιάσει. Όχι η αντίθεση στα χρόνια, το χτυπητό δίπτυχο που φέρνει, σε κάποια γραμμένη στιγμή, αντιμέτωπες τις γενιές. Εκείνο που τους είχε κρούσει, ήταν ο τρόπος που τους κοίταξαν τα κορίτσια μέσα στα λίγα δευτερόλεπτα ώσπου ν’ αντιπεράσουν. Ίσια στα μάτια, αδίσταχτα, καρφωτά. Και με κάτι σαν ατάραχη αναμέτρηση, που τη στόμωνε αδιόρατα ένας ίσκιος δροσερής ειρωνείας.

6. Αναπόλησαν τότε άλλα αντικρίσματα, σε χρόνια περασμένα, πάλι ανάμεσα σε ηλικίες που έρχονταν και που έφευγαν. Ήταν διαφορετικά, πολύ διαφορετικά για να τα έχουν λησμονήσει. Αναθυμήθηκαν μάτια χλωρά, σαν και τούτα που είχαν τώρα δα περάσει, μονάχα λιγότερο αλύγιστα, μπορεί και λιγότερο σκληρά. Θέλησαν να είναι δίκαιοι, όσο τους περνούσε από το χέρι. Πιάσανε να εξηγούν, να σχολιάζουν. «Εμείς, είπανε, κοιτάζαμε τους μεγάλους με συστολή, σεβασμό. Τι ήταν ο σεβασμός; Μια ανατροφή που μας είχανε δώσει. Μέσα στα μάτια μας θάμπιζε η επίγνωση πως δεν ξέρουμε όσα ξέρουν εκείνοι, ένα δείλιασμα μπροστά στην υπεροχή. Αυτή η υπεροχή σήμερα σώζεται; Ας κάνουμε τον έλεγχό της, δίχως προκατάληψη».

7. […] Υπάρχει εδώ ένα θέμα κύρους, που μονάχοι μας το κλονίσαμε. Ο σεβασμός είναι άγραφος νόμος, μια τάξη αναγκαία για την ισορροπία της ζωής, εξασφαλίζει την ομαλή διαδοχή, οργανώνει εσωτερικά τον καινούριο κι ορμητικό φορέα της. Δεν είναι όμως προνόμιο, επιταγή δίχως αντίκρισμα. Η υπεροχή δεν μπορεί να σταθεί σαν κάτι δεδομένο. Πρέπει να έχει τα πειστήριά της πάντοτε έτοιμα, ακόμα κι αν δεν της τα ζητήσει ποτέ κανένας. Διαφορετικά, γίνεται αυθαιρεσία, πρόληψη, ταμπού1, ωμό δίκαιο του συμπτωματικά και πρόσκαιρα ισχυρότερου. Ήταν ένας καιρός, πραγματικά, όπου ο σεβασμός αξιωνόταν με το έτσι θέλω, από εκείνον που τύχαινε να έχει ένα χρονικό και μόνο προβάδισμα. Ο κόσμος γνώρισε πρεσβύτερους ανάξιους, που απαιτούσαν το σεβασμό μόνο και μόνο γιατί έτσι τους συνέφερε και γιατί είχαν την εξουσία να τον επιβάλουν. Ο καιρός αυτός, ας το πάρουμε απόφαση, έχει περάσει.

8. Πάει ο καιρός όπου ένα επιτήδειο μηδενικό απαιτούσε το σεβασμό, επειδή κατάφερε να σκαρφαλώσει σε μια καθέδρα. Όλο και περισσότερο, από δω κι εμπρός, ο διδάσκων θα κρίνεται, ο ηγέτης θα ελέγχεται, ο γονιός θα πρέπει να δείχνεται άξιος της αποστολής του. Η αντίληψη πως έτσι και κατόρθωσες να «φτάσεις» δεν έχεις πια για τίποτα να γνοιαστείς, ανήκει στην ιστορία. Ανατέλλει μια εποχή όπου ο κάθε ενδιαφερόμενος θα ξέρει πως το δύσκολο δεν είναι ν’ ανέβεις, αλλά να σταθείς. Πως η πολιτεία2 σου και μόνη θα σε στηρίζει, όχι ο τίτλος.

Άγγελος Τερζάκης, «Προσανατολισμός στον αιώνα»

Λεξιλόγιο

1. ταμπού = πρόσωπο, πράγμα ή θέμα που θεωρείται ιερό ή μιαρό και δεν επιτρέπεται να το θίγει κανείς.
2. πολιτεία = ο τρόπος που ενεργεί και συμπεριφέρεται κάποιος.

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Σε κάθε μία από τις διατυπώσεις που ακολουθούν να δώσετε τον χαρακτηρισμό “Σωστό” ή “Λάθος”, ανάλογα με το αν αποδίδουν το νόημα του κειμένου σωστά ή όχι. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με συγκεκριμένη αναφορά στο κείμενο.

1. Η συνύπαρξη των ηλικιωμένων χαρακτηρίζεται ως πιο πρακτική σε σχέση με αυτή των νέων.
2. Αυτό τους είχε ξαφνιάσει ήταν ο τρόπος που τους κοίταξαν τα κορίτσια μέσα στα λίγα δευτερόλεπτα ώσπου να προσπεράσουν, σαν ατάραχη αναμέτρηση και σαν σε κλίμα ειρωνείας.
3. Οι ηλικιωμένοι χαρακτηρίζουν το σεβασμό ως στοιχείο της δικής τους ανατροφής.
4. Ο σεβασμός είναι άγραφος νόμος, δεν είναι όμως προνόμιο χωρίς αντίκρισμα ούτε δεδομένος.
5. Ένας άνθρωπος αξίζει το σεβασμό, επειδή κατάφερε να σκαρφαλώσει σε μια καθέδρα.   

Μονάδες 15

Α2. Να αποδώσετε περιληπτικά το νόημα των παραγράφων 7 και 8  του κειμένου με 50-60 λέξεις περίπου.

Μονάδες 15

Β1. Να εντοπίσετε στο κείμενο 5 παραδείγματα συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

Μονάδες 10

Β2 . – Είδες τα κορίτσια;… Πώς μας κοίταξαν!

– Αυτά πρόσεξα κι εγώ…

Γιατί ο δοκιμιογράφος επέλεξε τη χρήση ευθέος λόγου στο απόσπασμα αυτό; Να τον μετατρέψετε σε πλάγιο.                                           

Μονάδες 5

Β3 . Να χωρίσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις στα συνθετικά τους και να φτιάξετε με το β΄ συνθετικό τους μια νέα σύνθετη λέξη:

Εθιμοτυπικό, υπεροχή, πρόσκαιρα, αντίληψη, κατόρθωσες.

Μονάδες 15

Γ.  ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ

Σε ένα  άρθρο για τη διαδικτυακή εφημερίδα του σχολείου σας να καταγράψετε τις απόψεις σας σχετικά με τα βασικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα άτομα της τρίτης ηλικίας και τους τρόπους, ώστε η πολιτεία και τα συγγενικά τους πρόσωπα να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. [250-300 λέξεις ]

Μονάδες 40

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ: Το ποίημα αυτό, της ώριμης περιόδου του ποιητή (ο Καβάφης είναι 58 ετών,  όταν γράφεται), παρουσιάζεται ως διάλογος ενός φανταστικού ποιητή με την Ποίηση.

Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου,  ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ· 595 μ.Χ.* .

Τό γήρασμα τοῦ σώματος καί τῆς μορφῆς μου

εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι.

Δέν ἔχω ἐγκαρτέρησι καμιά.

Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως,

πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα·

νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές,1ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ.2

Εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαίρι. —

Τά φάρμακά σου φέρε Τέχνη τῆς Ποιήσεως,

πού κάμνουνε — γιά λίγο — νά μή νοιώθεται ἡ πληγή.

(1921)

 Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933)

1. νάρκης του άλγους δοκιμές· δοκιμές νάρκης του άλγους· απόπειρες να κατευνασθεί ο πόνος.
2. εν Φαντασία και Λόγω· με τη δύναμη της φαντασίας που συλλαμβάνει και με τη μαγική λειτουργία του λόγου, δηλ. της γλώσσας, που πραγματοποιεί τη σύλληψη.

ΘΕΜΑΤΑ

1. Η φθορά του σώματος και της μορφής,  που επέρχεται με το πέρασμα του χρόνου, αρχίζει να γίνεται ορατή στον ποιητή που βλέπει και αισθάνεται τα πρώτα σημάδια του γήρατος και καταφεύγει στην τέχνη ως μόνη του παρηγοριά, για να γιατρέψει τη φθορά του χρόνου. Πόσο συνειδητοποιημένος δείχνει ο ποιητής απέναντι στο ρόλο της ποίησης; Να απαντήσετε τεκμηριωμένα με αναφορές στο κείμενο.

Μονάδες 30

2. Ορισμένα από τα χαρακτηριστικά  γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη είναι τα παρακάτω. Να τα επιβεβαιώσετε αιτιολογώντας την απάντησή σας με στοιχεία του κειμένου.

• Από άποψη μορφής τα ποιήματά του είναι μοντέρνα/νεωτερικά.
• Διακρίνονται στοιχεία (ψευδο)ιστορικότητας.
• Μερικές φορές απουσιάζει η στίξη, όταν , όμως, η στίξη υπάρχει, παίζει σημαντικό ρόλο.
• Ο ποιητικός του λόγος είναι λιτός, πεζολογικός
• Γράφει σε μια ιδιότυπη γλώσσα, με  στοιχεία δημοτικής και καθαρεύουσας.
• H αφήγηση και οι περιγραφές του είναι ρεαλιστικές. Ο λόγος του χαρακτηρίζεται από ακριβολογία.
• Στο έργο του εντοπίζουμε το δραματικό μονόλογο (το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται στο “εσύ”) , τη θεατρικότητα.
• Στο έργο του δρουν πρόσωπα/ προσωπεία, όπως στο αρχαίο δράμα, πίσω από τα οποία κρύβεται ο ίδιος ο ποιητής Καβάφης.
• Το έργο του διαπνέεται από όπως επίσης και φιλοσοφικό στοχασμό, μια βαθιά αίσθηση του τραγικού.
• Υπάρχει η αίσθηση παρακμής και ματαιότητας που δεν οδηγεί, όμως, στη διάλυση, καθώς το έργο του χαρακτηρίζεται από αίσθημα αξιοπρέπειας.

Μονάδες 30

3. Σε ένα κείμενο 100-200 λέξεων να καταγράψετε τις σκέψεις σας για τα συναισθήματα που νιώθει ένας ηλικιωμένος άνθρωπος που πλέον βρίσκεται στη δύση της ζωής αλλά στο απόγειο τα σοφίας του.

Μονάδες 40

Έρη Ναθαναήλ*

Φιλόλογος