Από το Θουκυδίδη έως την Ελένη του Ευριπίδου: πρός το Σωκρατικό Υποκείμενο.

 

Από το Θουκυδίδη έως την Ελένη του Ευριπίδου: πρός το Σωκρατικό Υποκείμενο.

Δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητο ότι ο Όμηρος αλλά και ο Ευριπίδης χρησιμοποιούν ή αξιοποιούν την  Ωραία Ελένη. Η Ομηρική Ελένη είναι Ωραία με βάση δύο  κύρια χαρακτηριστικά (τα οποία σε καμμία των περιπτώσεων δεν περνούν απαρατήρητα από τον μεγάλο (κατ΄αρχάς) φιλόσοφο, τον μαθητή των σοφιστών, τον Ευριπίδη). Σε όλη τη διάρκεια της Ελένης ο Ευριπίδης υιοθετεί πλήρως τα δύο Ομηρικά χαρακτηριστικά της Ωραιότητας: τον Νούν του Οδυσσέως και την Συναισθηματική Οργή του Αχιλλέως.

Τα μεταλλάσσει όμως και τα προσαρμόζει στην δική του Ελένη ο Αθηναίος τραγωδός. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να κατανοηθεί η υπέροχη διαλεκτική του Σοφιστού Ευριπίδου με την εποχή του: Καλλίτερα: με το πρότυπο ανθρώπου το οποίο διαχρονικά ωρίμασε και έπρεπε να τεχθεί στην εποχή του Ευριπίδου.

Άρα ο στόχος του Ευριπίδου και  του Ομήρου είναι κοινός, για αυτό και οι δύο χρησιμοποιούν την Ωραία Ελένη, την υπέροχη εσωτερική δύναμη που κινεί τον Άνθρωπο: είναι και οι δύο Ποιητές, άρα κατεβάζουν στη Γή όλες εκείνες τις φυσικές (συμπαντικές) δυνάμεις οι οποίες πρέπει να κοσμήσουν την ανθρώπινη προσωπικότητα. Όπως ο Όμηρος θέλησε να παράξει το δικό του Ωραίο Υποκείμενο, παρόμοια και ο Ευριπίδης θέλει να παράξει το δικό του Ωραίο Υποκείμενο με συγκεκριμένες πνευματικές, ψυχικές και ηθικές δυνάμεις.

Προκειμένου λοιπόν να κατανοηθεί ποιο Υποκείμενο στο πρόσωπο της Ωραίας Ελένης θέλει να παράξει ο Ευριπίδης θα πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά όλες τις τάσεις της εποχής σε σχέση με τα ανθρώπινα πρότυπα που αυτή προέκρινε. Πάντα σε συνδυασμό με την Σοφιστική σχετικιστική άποψη της ζωής, την γνωστική τους απροσδιοριστία και υποκειμενικότητα, την απουσία κοινών νοητικών και αξιακών θεμελίων (όπως είναι η Πατρίδα, ας μην ξεχνούμε ότι ο Αντιφών προέκρινε τη Φύση του Νόμου λέγοντας ότι όλοι οι άνθρωποι είναι Ίσοι έναντι της Φύσεως, η Πολιτεία και οι Νόμοι διαχωρίζουν τους ανθρώπους), το Σοφιστικό τελικά υποκείμενο το οποίο υπό τη γενική αρχή του Πρωταγόρα ότι για όλα τα πράγματα  μέτρο είναι ο άνθρωπος, φάνταζε ως ένα νοητικό οικουμενικό υποκείμενο παρά ως Ένα Υποκείμενο το οποίο θα ήθελε να λέγεται καλός και αγαθός Αθηναίος Πολίτης.

Η τραγωδία Ελένη του Ευριπίδου εδιδάχθη το 412 π.Χ.  Οι Αθηναίοι σε καθαρά ιστορικό επίπεδο μόλις είχαν απολέσει τον ανθό της νεολαίας τους στην φρικτή και ατυχή για αυτούς Σικελικλή εκστρατεία. Η συλλογιστική λοιπόν του Ευριπίδου ανθεί στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο με την αντίστοιχη του Θουκυδίδη: ποια είναι η ανθρώπινη φύση; Μπορεί να γαλουχηθεί η ανθρώπινη φύση; Μπορεί ο άνθρωπος να εξελιχθεί σε ένα νοήμον  μέγεθος το οποίο θα ελέγξει την πρωτόγονη φύση  του  ώστε να εκλεπτυσθεί και να μεταρρυθμιθεί σε ένα Όν έλλογο, ηθικό, ικανό να φέρει την ευημερία και την ενδελέχεια στην Πόλη;

Είναι ξεκάθαρο ότι ο Ευριπίδης με Θουκυδίδεια (Σοφιστικά) υλικά κτίζει το νέο νοήμον Υποκείμενο το οποίο θα αποτελέσει το Επόμενο νοήμον μέγεθος στη συνέχεια του Ελληνικού πολιτισμού στην προσπάθεια εξωραϊσμού και λογικοποίησης αλλά και ηθικοποίησης της ανθρωπίνης φύσεως. Εάν παρακολουθήσουμε την Ωραία Ελένη του Ευριπίδου θα ιδούμε ότι κτίζει την καινή έλλογη νοήμονα φύση του νοήμονος Αθηναίου πολίτου. Ο Αθηναίος πολίτης παρακολουθεί την Ελένη θλιμμένος, αλλά και ελπίζων να αναγεννηθεί το νοήμον Υποκείμενο ώστε να γίνει ικανό να συνεχίσει μία νοήμονα και ηθική πορεία υπερβαίνοντας την πρωτόγονη ανθρωπίνη φύση του (η οποία με γνώμονα την ισχύ τόσο πολύ απεκαλύφθη στον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Η Ελένη λοιπόν προσφέρει τα εξής χαρακτηριστικά ώστε ο Άνθρωπος να είναι Ωραίος στην πορεία του προς μία ωραία ζωή και έναν Ωραίο κόσμο. Στον Πρόλογο αρνείται ότι ο Δίας προκαλεί τις βροχές και την ευφορία των αγρών: άρα ο Νούς είναι το καθοδηγητικό  στοιχείο στον άνθρωπο, προκειμένου να εξέλθει του Φαίνεσθαι και να ακολουθήσει τις οδούς της  Αληθείας. Σε κάθε περίπτωση το Φαίνεσθαι σχετίζεται με την α-νοησία, τη μη χρήση του Νοός προκειμένου ο Άνθρωπος να κατευθυνθεί κοσμικά, κοινωνικά και ατομικά. Άρα ο Νούς είναι το μέσο του αληθούς Είναι (εξάλλου σκεπτομένη η Ελένη ανεγνώρισε το Μενέλαο, πολλώ δε μάλλον σκεπτομένη οργάνωσε το σχέδιο διαφυγής της από την Αίγυπτο).

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τρία χρονικά επίπεδα του  Προλόγου: η Ελένη θεωρεί ότι ο Πρωτέας είναι ο Πατέρας της Θεονόης και του Θεοκλυμένου: ακινητοποιεί την μεταμορφωτική δύναμη του Πρωτέα και τον ταυτίζει με την Βασιλεία της Αιγύπτου, είναι ο Πατέρας του Θεοκλυμένου και της Θεονόης (Ειδούς): άρα είναι δείγμα ανθρωποκεντρικής ωραιότητας ο Άνθρωπος με το Νού να σταθεροποιήσει τις μορφές και τα είδη γύρω του, την δική του φύση (από τις πολλές πρωτεϊκές φύσεις που μπορεί να υιοθετήσει πρέπει να καταλήξει στο Είναι της λογικής φύσης) ώστε ως Έλλογο Όν σε Έλλογη φύση να απλωθεί διά των αρχών και αξιών στον κόσμο. Ο Ευριπίδης διά της Ωραίας Ελένης πράγματι φτιάχνει μία ανθρωπίνη φύση του Είναι η οποία στηρίζεται στο Νού , στις ιδέες και αξίες οι οποίες από αυτόν απορρέουν: όπως είναι η Αιτία, η έρευνα περί της αληθείας, περί του σκοπού, η οργάνωση, η πρόοδος και η εξέλιξη.

Άρα στο παρών η Ελένη αποδεικνύει ότι με το Νού της αναλύει τον κόσμο και τους ανθρώπους, διά της Θεονόης απλώνεται στο Μέλλον: ο σκεπτόμενος άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει το μέλλον του, εξάλλου όλο και περισσότερο θα στηρίζεται στις μαντικές ικανότητες της Θεονόης πολύ περισσότερο θα κτίζει το αύριο με το νού της (είναι όπως είπαμε αυτή η οποία οργάνωσε το ταξείδι προς το δικό της νόστο προς τη Σπάρτη μαζί με το Μενέλαο).

Όμως η Ελένη ασχολείται και με το παρελθόν  της: στον πρόλογο και αλλού: αρνείται ότι πατέρας της ήταν ο Δίας, ο πατέρας της είναι ο Τυνδάρεως και μητέρα της η  Λήδα: εάν μάλιστα σκεφθούμε ότι οι δυνάμεις του Πατέρα και της Μητέρας είναι οι κληρονομηθείσες δυνάμεις οι οποίες προσδιορίζουν ατομικά, συμπαντικά, προσωπικά τον Άνθρωπο, είναι αυτές οι οποίες μεταφέρουν τα πνευματικά μορφικά και ψυχικά  χαρίσματα του Ανθρώπου τα οποία πλάθουν την Ανθρώπινη προσωπικότητα, ουσιαστικά η Ελένη σε αυτό το παρελθοντικό της ταξείδι αυτογνωσίας, αυτοσυνειδητοποιεί ότι είναι Άνθρωπος άρα γνωρίζει ότι έχει κληρονομήσει ανθρώπινες δυνάμεις τις οποίες και θα πρέπει να χρησιμοποιήσει.

Εάν συνδυάσουμε τα τρία επίπεδα στα οποία κινείται η Ελένη θα συνθέσουμε το νοήμον Υποκείμενο το οποίο προκρίνει η Ηρωΐδα: είναι το Υποκείμενο το οποίο σκέπτεται λογικά, δημιουργεί το μέλλον του, γνωρίζει ποιο είναι και ποιες είναι οι καταβολές του. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις μπορεί να σταθμίσει τα δεδομένα της ζωής του και  γνωρίζοντας την αιτία κινήσεώς του (Μενέλαος) σκοποθετεί το νόστο του.

Άρα οι Αθηναίοι θεατές μέσα από την Ελένη του  Ευριπίδου, συνομίλησαν με το νοήμον Υποκείμενο του Ποιητού, το οποίο πρότεινε τον Ωραίο νοήμονα  Εαυτό του. Αυτό το νοήμον Υποκείμενο που ερευνά το Είναι και αποποιείται το Φαίνεσθαι, ηρεμεί τους Σοφιστές,τους προσφέρει ένα δικό τους Υποκείμενο,  ηρεμεί και το Θουκυδίδη: προσφέρει το Υποκείμενο εκείνο το οποίο δύναται να ενοποιήσει τον Ελληνισμό και να ελευθερώσει τους ανθρώπους από την αδάμαστη και καταστροφική φύση τους. Ο Ευριπίδης προσφέρει τον Άνθρωπο του Νοήμονος Είναι ο οποίος πλήρως  ξεπερνά την πανδαμάτορα Θουκυδίδεια φύση, άρα μπορεί να οικοδομήσει έναν κόσμο καλύτερο για τους Έλληνες για τον κόσμο.

Το Ωραίο Υποκείμενο του Ευριπίδου σκέπτεται, επιθυμεί του Είναι, το οποίο το συνδέει με την Γνώση, την κρίση, το σκοπό,την επιστροφή όπου ανήκει: Μισεί τον πόλεμο τον οποίο έχει ταυτίσει με το Φαίνεσθαι διότι ο Πόλεμος στηρίζεται στην Έριδα, στο ψεύδος, στην νίκη του ισχυρού και όχι του αληθούς. Άρα το Ευριπίδειο Υποκείμενο αποτελεί απάντηση στη Θουκυδίδεια άποψη για την παραβατική  και καταστροφική ανθρωπίνη φύση. Η Ελένη είναι το μεταΘουκυδίδειο Υποκείμενο το οποίο αποθεώνει τη νοητική ικανότητα να ξεχωρίσει το Είναι από το Φαίνεσθαι, ένα Είναι το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε έναν κόσμο και άνθρωπο καλύτερο, απάντηση σε όσα συνέβησαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Σε καμμία των περιπτώσεων δεν διαφέρει το Υποκείμενο το οποίο προτάσσει ο  Ευριπίδης στην Ελένη του από το Σωκρατικό Υποκείμενο το οποίο μέσα από τα γραπτά του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους, οδήγησε στον Ελληνιστικό κόσμο, θεμελίωσε το Ρωμαϊκό Ανθρώπινο ιδεώδες έως την επιρροή του στην Πατερική χριστιανική θεολογία η οποία δημιούργησε το χριστιανικό Ανθρωπισμό όταν το Βυζάντιο για πρώτη φορά ένωσε όλα τα μέλη  του υπό την έννοια ενός Θεού ο οποίος προσωπικά επικοινωνεί με το Έλλογο και Ηθικό υποκείμενο το οποίο τον αποδέχεται ως Σωτήρα του.

Ώστε η Ελένη του Ευριπίδου είναι η ωραία κατασκευή του Επομένου νοήμονος Υποκειμένου. Είναι  η απάντηση του Ευριπίδου  στους πρωταγωνιστές του Πελοποννησιακού πολέμου: είναι ο τοκετός της Ελληνικής σωκρατικής και σοφιστικής φιλοσοφίας: ο Άνθρωπος νοημόνως και ηθικώς μπορεί να μεταρρυθμίσει τη φύση του, να προτάξει το Νού και το Είναι του, να ξεφύγει από τα στενά όρια της Πόλεως κράτους και να δομήσει έναν κόσμο Λόγου και Ήθους.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σωκράτης αυτό το ίδιο Νοητικό Υποκείμενο κατεσκεύασε, για αυτό και τον κατηγόρησαν ότι διέλυσε την Πόλη κράτος: άρα το Ωραίο Υποκείμενο του Ευριπίδου είναι το εννοιακό και διαχρονικό ανθρώπινο Υποκείμενο το οποίο επιβάλλεται στη φύση του, κατοχυρώνει το Είναι του και κτίζει ένα κόσμο καλύτερο.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.