Διδάσκοντας τα Αρχαία Ελληνικά από το πρωτότυπο. Γ΄γυμνασίου.

 

Διδάσκοντας  τα Αρχαία Ελληνικά από το πρωτότυπο.

Γ΄γυμνασίου.

Θυσία για την πατρίδα

Α. Κείμενο Σε περιόδους πολέμου οι Αθηναίοι πραγματοποιούσαν με δημόσια δαπάνη μεγαλοπρεπή τελετή προς τιμήν των νεκρών πολεμιστών. Επιστέγασμα της τελετής αυτής αποτελούσε η εκφώνηση του Ἐπιταφίου λόγου από επιφανή άνδρα της πόλης. Το απόσπασμα που θα μελετήσετε προέρχεται από τον \Επιτάφιο –που, πιθανόν, συντέθηκε από τον Λυσία– προς τιμήν των νεκρών του Κορινθιακού πολέμου.

 Ὥστε προσήκει τούτους εὐδαιμονεστάτους ἡγεῖσθαι, οἵτινες ὑπὲρ μεγίστων καὶ καλλίστων κινδυνεύσαντες οὕτω τὸν βίον ἐτελεύτησαν, οὐκ ἐπιτρέψαντες περὶ αὑτῶν τῇ τύχῃ οὐδ’ ἀναμείναντες τὸν αὐτόματον θάνατον, ἀλλ’ ἐκλεξάμενοι τὸν κάλλιστον. Καὶ γάρ τοι ἀγήρατοι μὲν αὐτῶν αἱ μνῆμαι, ζηλωταὶ δὲ ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων αἱ τιμαί· οἳ πενθοῦνται μὲν διὰ τὴν φύσιν ὡς θνητοί, ὑμνοῦνται δὲ ὡς ἀθάνατοι διὰ τὴν ἀρετήν. Καὶ γάρ τοι θάπτονται δημοσίᾳ, καὶ ἀγῶνες τίθενται ἐπ’ αὐτοῖς ῥώμης καὶ σοφίας καὶ πλούτου, ὡς ἀξίους ὄντας τοὺς ἐν τῷ πολέμῳ τετελευτηκότας ταῖς αὐταῖς τιμαῖς καὶ τοὺς ἀθανάτους τιμᾶσθαι. Ἐγὼ μὲν οὖν αὐτοὺς καὶ μακαρίζω τοῦ θανάτου καὶ ζηλῶ, καὶ μόνοις τούτοις ἀνθρώπων οἶμαι κρεῖττον εἶναι γενέσθαι, οἵτινες, ἐπειδὴ θνητῶν σωμάτων ἔτυχον, ἀθάνατον μνήμην διὰ τὴν ἀρετὴν αὑτῶν κατέλιπον.

Λυσίας, Ἐπιτάφιος τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς 79-81

Β. Διδακτική πορεία.

Β1. Δίδεται το ιστορικό πλαίσιο.

Β2. Εμβάθυνση στην έννοια του Επι-ταφίου.

Ο Επιτάφιος αποτελεί μία καθαρά πνευματική σύλληψη η οποία βεβαίως κατευθύνεται προς την αξιακή πλήρωση (έπαινος μίμησης των νεκρών): πρώτα οι Άνθρωποι θεώρησαν ότι μέρος του Ανθρώπου είναι Αθάνατο (άφθαρτο) και έπειτα προχώρησαν προς την υλοποίηση των αναλόγων λόγων. Άρα πρώτα γεννήθηκε η εννοιακή αθανασία των Ανθρώπων, ο Άνθρωπος ως Έννοια η οποία επιβιώνει του Χρόνου και μεταφέρει παιδευτικά αγαθά και αξίες  (συνέπεια λόγων και πράξεων) και έπειτα εγράφησαν οι Επιτάφιοι: άρα ο Επιτάφιος αποτελεί την επιτομή : ο Άνθρωπος ως Έννοια είναι αθάνατος και μεταφέρεται ως ιδέες και αξίες στο Χρόνο: θα πρέπει λοιπόν να παραλληλίσουμε τον Επιτάφιο ως Έννοια με την Τέχνη (Παρθενών): εμφωλεύει και σοβεί η προσπάθεια των Ελλήνων να επιβληθούν του Χρόνου, ο Άνθρωπος να νικά τον πανδαμάτορα Χρόνο: άρα ο Επιτάφιος νικά τη λήθη του χρόνου, μεταφέρει τον Άνθρωπο ως έννοια υπέρ τον Χρόνον και διαμορφώνει την καινή ανθρωπίνη φύση πέρα από τους περιορισμούς του χωροχρόνου, ο Επιτάφιος ενώνει ανθρώπους ανάμεσα στις διαστάσεις του θανάτου και της ζωής, ουσιαστικά γεφυρώνει το χάσμα ζωής και θανάτου διότι αποκαθιστά τη ζωή ως ενιαίο μέγεθος: ο Άνθρωπος δεν πεθαίνει αλλά ζεί ως Ανάμνηση, Γνώση, Μίμηση, Πράξη: αυτές οι τέσσαρες νοητικές και αξιακές κατηγορίες (οι οποίες αποτελούν την προμετωπίδα της Πλατωνικής φιλοσοφίας όχι τυχαία) αποκαθιστούν τον αιώνιο Άνθρωπο της Εννοίας της μίμησης ιδεών και αξιών.

Άρα η βάση του Επιταφίου είναι οι Ιδέες και Αξίες, ο Επιτάφιος είναι η κορύφωση της παιδείας. Μάλιστα και κάτι άλλο: ο Επιτάφιος αποτελεί την κορύφωση της πίστης του Πλάτωνος και  του Αριστοτέλους (και αυτό θα το δούμε κυριώτατα μέσα στο  κείμενο) ότι η φύση του Σύμπαντος επειδή επλάσθη από τις συμπαντικές δυνάμεις δεν αγγίζει τον νοησιοκρατούμεν άνθρωπο: ο νοησιοκράτης άνθρωπος διά της παιδείας πρέπει και οφείλει να οικοδομήσει την καινή ανθρωπίνη φύση διά της παιδείας των ιδεών και αξιών, ανά τους αιώνας:Γεννώντας τον Εννοιακό Άνθρωπο ο οποίος διά του Νοός και της Ηθικής επιβιώνει πολιτισμικά και αξιακά ανά τους αιώνας:  ο Επιτάφιος λοιπόν υπόκειται σε αυτή την οντολογική σειρά: αποδεικνύει ότι η μία οντολογική δύναμη η οποία κινεί τα όντα (πέρα από ζωή και θάνατο) δεν γνωρίζει ασυνέχειες, θεοποιεί την έννοια της συνεχείας, και αποδεικνύει ότι ούτε κενό χώρου και χρόνου υπάρχει (θεοποιείται το πνεύμα διότι οι νεκροί επικοινωνούν και κατευθύνουν τους ζωντανούς) γεννώντας το Ένα και συνεχώς τελειοποιύμενο Υποκείμενο.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι χριστιανοί επάνω σε αυτήν την πνευματική κληρονομικότητα διετυμπάνισαν την νίκης του Ιησού επί του Θανάτου, την διαρκή μίμηση του Ιησού, ουσιαστικά ο χριστιανισμός είναι ένας διαρκής Επιτάφιος του Ενυποστάτου Ιησού, διότι επιτέλους κατεσκευάσθη ένα τέλειο Υποκείμενο το οποίο καταργεί το θάνατο, αποθεώνει τη συνέχεια, καλύπτει τα κενά του χωροχρόνου και δημιουργεί τη συνέχεια ανάμεσα στους ανθρώπους ως μίμηση ιδεών και αξιών: ουσιαστικά ο επιτάφιος δημιουργεί τον άνθρωπο –θεό διότι μέσα στο χρόνο συνεχώς οι πρώην τελειοποιούν τους επομένους άρα συνεχώς ο Άνθρωπος τελειοποιείται με σκοπό την οριακή αυτοτελείωση (ο Επιτάφιος αναβιώνει το Πλωτινικό Έν μιάς και όλοι οι άνθρωποι θεωρούνται ως μέρη του Ενός τα οποία μέρη σταδιακά επανασυνδέονται και προβάλλουν την μία και τελεία ανθρωπίνη εικόνα μέσα στα χρόνια του πεπτωκότος και διεσπασμένου ανθρώπου).

Ο Ησίοδος αποτελεί έναν από τους Πατέρες του Επιταφίου: η Γαία παράγεται από το Χάος, το οποίο χέει δυνάμεις (έρωτας, αέρας, έρεβος, νύκτα κ.λ.π): άρα δίδεται η έννοια της συνεχείας η οποία αποτελεί το θεμέλιο της συλλήψεως του Επιταφίου. Ο Όμηρος έχει αναγάγει τον Επιτάφιο σε τυπικό στοιχείο της Ποίησής του: εάν σκεφθούμε ότι ο Ποιητής κατεβάζει τις δυνάμεις του Ουρανού διά της Μούσας στη γή, τότε καταλαβαίνουμε ότι ο Επιτάφιος του Ομήρου ( η ανάμνηση του Πατρόκλου, οι ωδές του Φημίου επιτάφιος περί τον Οδυσσέα είναι ) είναι η προσπάθεια οι δυνάμεις που κατέβασε η Μούσα των  Ηρώων να εύρουν συνεχιστές επί της γής, οδηγώντας τους ανθρώπους σε ένα τέλειο Υποκείμενο.

Η προσωκρατική όμως φιλοσοφία έδωσε το έρεισμα στη γένεση του Επιταφίου: ο Θαλήςέδωσε την υδάτινη συνέχεια, ο Ηράκλειτος τη αείζωον πύρινη βούληση και ο Αναξιμένης την διαρκή πλεύση του αέρος: άρα όλα Είναι ,όλα Γίγνονται, ο Άνθρωπος μέσα από τον Επιτάφιο λαμβάνει θέση  συνεχείας ως ένα Είναι σε έναδιαρκές Γίγνεσθαι: εάν εθέλαμε να ομιλήσουμε Αριστοτελικά αλλά και ως ο Πίνδαρος ωμίλησε: επειδή είμαστε μυστικώς κάτι Τέλειο μπορούμε διά της μίμησης να καταστούμε πραγματικοί μιμητές του Ωραίου και του Καλού.

Η νοησιοκρατική όμως φιλοσοφία του κλεινού άστεως ,από τον  Αναξαγόρα και έπειτα,  αποτελεί τον πνευματικό γεννήτορα του επιταφίου: οι άνθρωποι κατανοούν ότι μπορούν να επέμβουν στον ατρύγετο χρόνο, στην δοθείσα συμπαντική φύση τους, να νικήσουν το χρόνο, διά του Νοός και της Παιδείας να προβάλλουν όλες εκείνες τις Ιδέες και αξίες οι οποίες διά της μιμήσεως θα δημιουργήσουν τον Εννοιακό τέλειο άνθρωπο, πέρα από τη φθορά του πάθους και του εγώ: άρα ο Επιτάφιος είναι η καθαγίαση του ανθρώπου, η νίκη επί του Εγώ, η ενικοποίηση και Ενοποίηση του Ενός Ανθρώπου πέρα από χώρο και χρόνο. Ενάντια στην πίστη του Χάϊντεγγερ ότι ο θάνατός μου είναι ο δικός μου θάνατος: ο Επιτάφιος αποτελεί κοινωνικοποίηση του θανάτου, αφαιρεί από το θάνατο την μοναδικότητα: ο νεκρός ανήκει στο κοινό βίωμα άρα δεν πεθαίνει διότι οι εσώτατες πνευματικές και αξιακές δυνάμεις κοινωνικοποιούνται διότι αποτελούν σχολείο για τους πολλούς.

Ο Επιτάφιος είναι αντίστροφος Ηθική: επιστέγασμα των επαγωγικών λόγων του  Σωκράτους αλλά και αποθέωση του βιώματος: εάν οι κοσμογονίες υμνούν το θείο νού ο οποίος είναι ικανός για όλα, ο Επιτάφιος θεοποιεί τον άνθρωπο διότι ως βίωμα απελευθερώνει τις αιώνιες δυνάμεις σκέψης και αξίας.

Β3. Επι του κειμένου.

… Ὥστε προσήκει τούτους εὐδαιμονεστάτους ἡγεῖσθαι, οἵτινες ὑπὲρ μεγίστων καὶ καλλίστων κινδυνεύσαντες οὕτω τὸν βίον ἐτελεύτησαν, οὐκ ἐπιτρέψαντες περὶ αὑτῶν τῇ τύχῃ οὐδ’ ἀναμείναντες τὸν αὐτόματον θάνατον, ἀλλ’ ἐκλεξάμενοι τὸν κάλλιστον…

Η αντίθεση ανάμεσα στον θάνατο ως κοινό απαθές φυσικό γεγονός και στον δικό μου αυτόβουλο και γενναίο θάνατο είναι ανάμνηση της Πλατωνικής πίστης ( η οποία στηρίζεται στη νόηση ενός τελείου κόσμου πέρα από το δικό μας ο οποίος τόσο έντονα παρουσιάζεται στην Σωκρατική Απολογία )  (η οποία αναδύεται μέσα από την Ομηρική συνέχεια) ότι οι άνθρωποι έρχονται από τον κόσμο του Αγαθού και εκεί θα επιστρέψουν, άρα ο Άνθρωπος δεν αφήνεται στην Εδώ απαθή  συνέχεια διότι πλέον εδώ  έχει ανοίξει δρόμο συνεχείας προς κάτι το τελειότερο: άρα η ζωή είναι τελεολογικη, υπερβαίνεται το χάσμα της φύσης και του αγνώστου μεταθανατίου βιώματος: η  γνώση αποκαθιστά την ενότητα σκέψης και πράξης κατά Παρμενίδειο τρόπο: ταυτόν εστί νοείν τε και πράττειν: οι άνθρωποι ελέγχουν πλήρως τον εαυτόν τους, επιλέγουν τη συνεχειά τους, δεν υποτάσσονται στην απαθή φύση, ο θάνατος γίγνεται διαβατήριο συνεχείας προς ένα κόσμο καλύτερο: οι Εδώ Όντες μιμούνται Αυτούς έχοντες ως καθρέπτη του Αγαθού την Επίγειο Πατρίδα, αιτία  και αυτή πηγαιμού στην Αιώνια Πατρίδα του αγαθού.

 

…. Καὶ γάρ τοι ἀγήρατοι μὲν αὐτῶν αἱ μνῆμαι, ζηλωταὶ δὲ ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων αἱ τιμαί· οἳ πενθοῦνται μὲν διὰ τὴν φύσιν ὡς θνητοί, ὑμνοῦνται δὲ ὡς ἀθάνατοι διὰ τὴν ἀρετήν….

Το χάσμα φύσεως και αρετής, το οποίο δραματικά επιστρέφει σε όλες τις δογματικές αποχρώσεις του χριστιανισμού, είναι βέβαια ανάμνηση Ομηρική και προσωκρατική αλλά και νοησιοκρατική: ο άνθρωπος επεμβαίνει στην ατρύγετο και αχανή και πανδαμάτορα φυση, σταματά νααποτελεί απλό γρανάζι της: αρνείται τον απλό παθητικό ρόλο του μέσα στο φυσικό γίγνεσθαι: πολλά χρόνια αργότερα οι στωϊκοί θα δημιουργήσουν την ενεργό και παθητική φύση των ανθρώπων, οι χριστιανοί θα κηρύξουν την μίμηση Χριστού ως νίκη ενάντια στην άλογη φύση: οι άνθρωποι δεν υποτάσσονται στην άλογη φύση ως άλογο μέγεθος υποταγής και πορείας, αλλά ελλόγως δημιουργεί οδό εντός της αχανούς φύσεως: αυτή η οδός οδηγεί από το Εδώ διά της Πατρίδος και του Ήρωος προς τον κόσμο του Ωραίου και του Καλού:  για αυτό και οι ήρωες που εγένοντο  υποκείμενα μιμήσεως είναι οδοιπόροι οι οποίοι καθιστούν τη ζωή και το θάνατο απλά περάσματα της συμπαντικής πορείας των. Για αυτό εξάλλου ο Ποσειδών δεν απορρόφησε τον Οδυσσέα διότι ο Οδυσσέας είναι η προτύπωση του παραπάνω οδοιπόρου, αυτό εννοούσε ο Όμηρος: ο Άνθρωπος ελλόγως δεν υποτάσσεται στην άλογη φύση (Ποσειδών) αλλά ζωγραφίζει το σκοπό του (Ιθάκη) και τον ακολουθεί νικώντας το χάος της άλογης  φύσης με το λόγο της συνεχείας της ατομικής οδού διά ζωής και θανάτου.

 

… ἐπειδὴ θνητῶν σωμάτων ἔτυχον, ἀθάνατον μνήμην διὰ τὴν ἀρετὴν αὑτῶν κατέλιπον….

Η διάσταση (μανιχαϊστική ανάμνηση της ορφικής διάκρισης σώματος και ψυχής, ανατολικών διονυσιακών δοξασιών διάστασης σώματος και αναγέννησης του πνεύματος, αλλά και της Ομηρικής διάστασης  της θνητής σκιάς του σώματος και της υστεροφημικής αιωνιότητος του ήρωος) σώματος και πνευματικής ανάμνησης έρχεται ως συνέπεια της υπέρβασης της άλογης φύσης (εκεί δεν υπάρχει καμμία διάκριση σώματος και πνεύματος, τα άλογα ζώα δεν διαθέτουν συνείδηση θανάτου ως διάκρισης σώματος  και πνεύματος  αλλά συνείδηση μετάβασης σε  κάτι άλλο γενικώς) χάριν της παιδευτικής διά της φιλοσοφίας διαμόρφωσης της δευτέρας ανθρωπίνης ιδεατής και αξιακής φύσης. Ο Επιτάφιος αποτελεί επιστέγασμα της διαμορφωθείσης ανθρωπίνης φύσης διά της παιδείας και της ιδέας και αξίας: οι άνθρωποι βλέπουν ότι το σώμα είναι απλό όχημα πνευματικής και ηθικής ανάπτυξης, όταν αυτό φθείρεται οι ιδέες και αξίες στο βαθμό που ανεπτύχθησαν μεταβιβάζονται στους επομένους. Άρα ο επιτάφιος είναι ο συνειδητός γνωσιακός τρόπος διά του σώματος διαμόρφωσης του αθανάτου εννοιακού ανθρώπου.

Βασίλειος Μακρυπούλιας, φιλόλογος.