Το κατηγορούμενο

Στην ενότητα αυτή θα ασχοληθούμε με το κατηγορούμενο στα αρχαία ελληνικά.

Παράλληλα θα δίνονται παραδείγματα και στα Νέα Ελληνικά (ΝΕ)

Τι είναι το κατηγορούμενο;

Λέει ο κανόνας πως κατηγορούμενο είναι το όνομα το οποίο δίνει στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο μια ιδιότητα μέσω του συνδετικού ρήματος, π.χ.

Σωκράτης ἐστί σοφός

> Σωκράτης = υποκείμενο

> ἐστί = συνδετικό ρήμα

> σοφός = κατηγορούμενο

Ας το δούμε λίγο διαφορετικά.

Όταν λέμε ότι «Σωκράτης ἐστί σοφός» με τη λέξη σοφός, δίνουμε στο υποκείμενο (Σωκράτης) κάποια ιδιότητα (σοφία). Η λέξη που συνδέει το «Σωκράτης» (υποκείμενο) με το «σοφός» (κατηγορούμενο) είναι το ρήμα ἐστί, γι' αυτό άλλωστε λέγεται και συνδετικό ρήμα.

Ακριβώς τα ίδια ισχύουν και για τα νέα ελληνικά.

Για να έχουμε κατηγορούμενο, πρέπει να έχουμε οπωσδήποτε συνδετικό ρήμα;

ΝΑΙ. Το συνδετικό ρήμα είναι απαραίτητο για να έχουμε κατηγορούμενο.

Στην ουσία το συνδετικό ρήμα είναι αυτό που συνδέει το υποκείμενο ή το αντικείμενο με ένα επίθετο (ή ένα άλλο μέρος του λόγου που χρησιμοποιείται ως επίθετο) και τους δίνει μια ιδιότητα.

Σωκράτης ← ἐστί → σοφός

Τι γίνεται αν δεν έχουμε συνδετικό ρήμα;

Θα μπορούσαμε να δούμε την πρόταση του προηγούμενου παραδείγματος έτσι:

Ὁ σοφός Σωκράτης διδάσκει τὴν ἀρετήν.

Η λέξη σοφός είναι κατηγορούμενο; Προσπάθησε να βρεις μόνος σου την απάντηση. Για να την επαληθεύσεις πάτα εδώ.

Πώς βρίσκουμε το κατηγορούμενο;

Για να βρούμε το κατηγορούμενο πρέπει πρώτα:

α) να έχουμε εντοπίσει το ρήμα

β) το ρήμα να είναι συνδετικό

γ) να έχουμε βρει το υποκείμενο (για το υποκείμενο μπορείς να διαβάσεις εδώ)

δ) να κάνουμε την ερώτηση: τι ή τι λογής + ρήμα + υποκείμενο, π.χ.

Ὁ Σωκράτης ἐστί σοφός

α) εντοπίζουμε το ρήμα: το ρήμα είναι το ἐστί

β) είναι το ρήμα συνδετικό; ναι

γ) βρίσκουμε το υποκείμενο: ποιος ἐστί; > Ὁ Σωκράτης

δ) ρωτάμε: τι λογής ἐστί (είναι) ο Σωκράτης; > σοφός > κατηγορούμενο

ΠΡΟΣΟΧΗ. Είναι απαραίτητο να ακολουθούμε με θρησκευτική ευλάβεια την παραπάνω μέθοδο, αν θέλουμε να έχουμε σίγουρα αποτελέσματα. Τα πάντα είναι θέμα μεθόδου.

Βεβαίως, δε βλάπτει και λίγο διάβασμα!!!!

Ποια ρήματα χρησιμοποιούνται ως συνδετικά;

Μήπως ήρθε η ώρα για 

(παπαγαλία)

Ναι, ναι... πρέπει να τα μάθεις... όλα...

Ως συνδετικά χρησιμοποιούνται:

α)  το ρήμα εἰμί και τα συνώνυμά του: γίγνομαι, καθίσταμαι (= γίνομαι), ὑπάρχω, τυγχάνω (= τυχαίνει να είμαι), διατελώ (= είμαι συνεχώς), ἔφυν (= γεννήθηκα), πέφυκα (= είμαι από τη φύση μου), ἀποβαίνω (= φαίνομαι), ἐκβαίνω (= γίνομαι)

β) τα προχειριστικά ρήματα (αυτά που σημαίνουν εκλογή): αἱροῦμαι (= εκλέγω, εκλέγομαι), χειροτονῶ (= εκλέγω με ανάταση του χεριού), χειροτονοῦμαι, λαγχάνω (= τυχαίνω), ἀποδείκνυμι (=διορίζω, καθιστώ), ἀποδεικνύομαι

γ) τα δοξαστικά ρήματα: νομίζω, ἡγοῦμαι (=νομίζω), κρίνω, ὑπολαμβάνω, φαίνομαι, δοκῶ

δ) τα κλητικά ρήματα: καλῶ, καλοῦμαι, λέγω, λέγομαι, ὀνομάζω, ὀνομάζομαι, προσαγορεύω(= ονομάζω), προσαγορεύομαι

Παραδείγματα	Μετάφραση	Συνδετικό
Οὐδεὶς ἐγένετο σοφός Οὗτος κατέστη εὐεργέτης Τὸ χωρίον ὑπῆρχεν ὀχυρόν Σὺ τυγχάνεις ἐπιστήμων τούτων Ἀχίτων διατελεῖς Ἡμεῖς ἔφυμεν γυναῖκες Οὗτοι πεφύκασιν ἀγαθοί Οὐκ ἀπέβητε δίκαιοι Σὺ ἐκβήσει σοφός Ἀλκιβιάδης ᾐρέθη στρατηγός. Μιλτιάδης ἐχειροτονήθη στρατηγός. Ταῦτα νομίζεται ἆθλα Φίλιππος φαίνεται ἀξιόπιστος Ἡ ἐπιβουλὴ ἐδόκει δήλη Ὁ δὲ τόπος Ἀρμενία ἐκαλεῖτο Ὁ ἀνὴρ ὠνομάζετο σοφιστής	Κανείς δεν έγινε σοφός Αυτός έγινε ευεργέτης Η τοποθεσία ήταν οχυρή Εσύ τυχαίνει να είσαι γνώστης αυτών Συνεχώς είσαι χωρίς χιτώνα Εμείς γεννηθήκαμε γυναίκες Αυτοί είναι από τη φύση τους καλοί Δε φανήκατε δίκαιοι Συ θα γίνεις σοφός Ο Αλκιβιάδης εκλέχτηκε στρατηγός Ο Μιλτιάδης εκλέχτηκε στρατηγός Αυτά θεωρούνται βραβεία Ο Φίλιππος φαίνεται αξιόπιστος Η επιβουλή ήταν ολοφάνερη Η περιοχή ονομαζόταν Αρμενία Ο άντρας ονομαζόταν σοφιστής	γίγνομαι καθίσταμαι ὑπάρχω τυγχάνω διατελῶ ἔφυν πέφυκα ἀποβαίνω ἐκβαίνω αἰροῦμαι χειροτονοῦμαι νομίζομαι φαίνομαι δοκῶ καλοῦμαι ὀνομάζομαι

Ήρθε η ώρα για εξάσκηση.

Να βρεις το υποκείμενο και κατηγορούμενο του υποκειμένου των προτάσεων 

Να εντοπίσεις το κατηγορούμενο του υποκειμένου στις παρακάτω προτάσεις 

Να εντοπίσετε το ρήμα, το υποκείμενο και το κατηγορούμενο του υποκειμένου (σχ. βιβλ. Α' 11, 1η) 

Τι χρησιμοποιείται ως κατηγορούμενο;

Ως κατηγορούμενο χρησιμοποιείται όνομα - επίθετο ή ουσιαστικό - αλλά και κάθε λέξη ή και ολόκληρη πρόταση, όταν χρησιμοποιούνται ως ονόματα:

Παραδείγματα	Μετάφραση	Μέρος του λόγου
Ὁ Ἀριστείδης ἐστί δίκαιος Ἡ πόλις φρούριον κατέστη Τὸ λακωνίζειν ἐστί φιλοσοφεῖν Εἰμὶ τυράννῳ ἐοικώς Φίλιππος ἐγένετο τηλικοῦτος Οἱ ἐθελονταὶ ἦσαν δισχίλιοι Ἡ ἀγορὰ ἦν πλησίον Φίλιππός ἐστιν ὅ,τι ἄν εἴποι τις	Ο Αριστείδης είναι δίκαιος Η πόλη έγινε φρούριο Ο λακωνισμός είναι φιλοσοφία. Έίμαι όμοιος με τύραννο Ο Φίλιππος έγινε τόσο μεγάλος Οι εθελοντές ήσαν δύο χιλιάδες Η αγορά ήταν κοντά Ο Φίλιππος είναι ό,τι κι αν πει κανείς	επίθετο ουσιαστικό απαρέμφατο μετοχή αντωνυμία αριθμητικό επίρρημα ολόκληρη πρόταση

Κατηγορούμενο του υποκειμένου ή του αντικειμένου

Το κατηγορούμενο μπορεί να αναφέρεται είτε στο υποκείμενο της πρότασης είτε στο αντικείμενο.

Το ίδιο συμβαίνει και στα νέα ελληνικά.

Ως τώρα τα κατηγορούμενα που είδαμε αναφέρονταν στο υποκείμενο του ρήματος, π.χ.

→ Ὁ ἀνὴρ ὠνομάζετο σοφιστής

ρήμα: ὠνομάζετο

ποιος ὠνομάζετο; > ὁ ἀνήρ > υποκείμενο

τι ὠνομάζετο ὁ ἀνήρ; > σοφιστής > κατηγορούμενο του υποκειμένου

Υπάρχουν όμως και κατηγορούμενα που αναφέρονται στο αντικείμενο του ρήματος.

Με άλλα λόγια το συνδετικό ρήμα συνδέει το αντικείμενο της πρότασης με ένα όνομα, δίνοντας στο αντικείμενο μια ιδιότητα, π.χ.

→ Οἱ Ἕλληνες ὠνόμαζον τὰς Ἀθήνας ἄστυ. (= Οι Έλληνες ονόμαζαν την Αθήνα πόλη)

ρήμα: ὠνόμαζον

ποιοι ὠνόμαζον; > οἱ Ἕλληνες > υποκείμενο

ποιον ὠνόμαζον; > τὰς Ἀθήνας > αντικείμενο

τι ι ὠνόμαζον τὰς Ἀθήνας; > ἄστυ κατηγορούμενο του αντικειμένου

Το ίδιο λέμε και στα ΝΕ:

→ Ο Γιώργος εκλέχτηκε πρόεδρος.

ρήμα: εκλέχτηκε

ποιος εκλέχτηκε; > ο Γιώργος

τι εκλέχτηκε ο Γιώργος; >  πρόεδρος, κατηγορούμενο του υποκειμένου

→ Οι μαθητές εξέλεξαν τον Γιώργο πρόεδρο.

ρήμα: εξέλεξαν (ψήφισαν)

ποιοι εξέλεξαν; > οι μαθητές > υποκείμενο

ποιον εξέλεξαν οι μαθητές; > το Γιώργο > αντικείμενο

τι εξέλεξαν οι μαθητές το Γιώργο; > πρόεδρο > κατηγορούμενο του αντικειμένου

Σε ποια πτώση μπαίνει το κατηγορούμενο;

Όταν το κατηγορούμενο αναφέρεται στο υποκείμενο, τότε μπαίνει σε πτώση ονομαστική, όπως και το υποκείμενο.

→ Οἱ ποταμοί εἰσι μεγάλοι

Και το υποκείμενο και το κατηγορούμενο του υποκειμένου βρίσκονται σε πτώση ονομαστική.

Όταν το κατηγορούμενο αναφέρεται στο αντικείμενο, τότε μπαίνει σε πτώση αιτιατική, όπως και το αντικείμενο.

→ Οὗτοι καλοῦσιν αὐτοὺς νομοθέτας.

Και το αντικείμενο (αὐτούς) και το κατηγορούμενο του αντικειμένου (νομοθέτας) βρίσκονται σε πτώση αιτιατική.

Ασκήσεις

Να συμπληρώσετε το κατηγορούμενο στις παρακάτω προτάσεις (σχολικού βιβλίου, Α' 11, 2η) 

Να συμπληρώσετε τις καταλήξεις που λείπουν στις παρακάτω προτάσεις και να βρείτε τα κατηγορούμενα (σχολικού βιβλίου, Α' 11, 4η) 

Επιρρηματικό κατηγορούμενο

Ως τώρα είδαμε τα συνδετικά ρήματα τα οποία παίρνουν κατηγορούμενο. Πολλές φορές όμως, όταν το ρήμα σημαίνει κίνηση ή σκόπιμη ενέργεια, τότε μπορεί επίσης να πάρει κατηγορούμενο, να δίνει δηλαδή στο υποκείμενο μια ιδιότητα. Ως συνήθως η ιδιότητα αυτή εκφράζει χρόνο, τρόπο, τάξη, τόπο, σκοπό.

Επειδή οι ιδιότητες αυτές δηλώνουν επιρρηματική σημασία, γι' αυτό το κατηγορούμενο λέγεται επιρρηματικό.

Ήταν πολύ μπερδεμένα όλα αυτά;

Ας τα δούμε με παραδείγματα:

→ Ὁ ἄγγελος ἀφίκετο τριταῖος (= Ο αγγελιοφόρος έφτασε μετά από τρεις ημέρες)

ρήμα: ἀφίκετο

ποιος ἀφίκετο; > ὁ ἄγγελος > υποκείμενο

τι ἀφίκετο ὁ ἄγγελος; > τριταῖος > επιρρηματικό κατηγορούμενο

Παρατηρούμε ότι το κατηγορούμενο τριταῖος ισοδυναμεί με επίρρημα και εκφράζει χρόνο. Συμπέρασμα: το τριταῖος είναι επιρρηματικό κατηγορούμενο.

→ Ἑγὼ ἐώρακά σε ἄσμενος(= Εγώ σε είδα με ευχαρίστηση)

ρήμα: ἐώρακα

ποιος ἐώρακα; > ἐγώ > υποκείμενο

ποιον ἐώρακα; > σέ > αντικείμενο

πώς ώρακα σέ; > ἄσμενος > επιρρηματικό κατηγορούμενο

Παρατηρούμε ότι το κατηγορούμενο ἄσμενος ισοδυναμεί με επίρρημα και εκφράζει τρόπο. Συμπέρασμα: το ἄσμενος είναι επιρρηματικό κατηγορούμενο.

→ Οἱ στρατηγοὶ ἐξῆλθον πρῶτοι. (= Οι στρατηγοί βγήκαν πρώτοι)

ρήμα: ἐξῆλθον

ποιοι ἐξῆλθον; > οἱ στρατηγοί > υποκείμενο

τι ἐξῆλθον οι στρατηγοί; > πρῶτοι > επιρρηματικό κατηγορούμενο

Παρατηρούμε ότι το κατηγορούμενο πρῶτοι ισοδυναμεί με επίρρημα και εκφράζει τάξη. Συμπέρασμα: το πρῶτοι είναι επιρρηματικό κατηγορούμεν.

→ Οἱ στρατιῶται ἐσκήνουν ὑπαίθριοι (= Οι στρατιώτες κατασκήνωναν στο ύπαιθρο)

ρήμα: ἐσκήνουν

ποιοι ἐσκήνουν; > οἱ στρατιῶται > υποκείμενο

τι ἐσκήνουν οἱ στρατιῶται; > ὑπαίθριοι > επιρρηματικό κατηγορούμενο.

Παρατηρούμε ότι το κατηγορούμενο ὑπαίθριοι ισοδυναμεί με επίρρημα και εκφράζει τόπο. Συμπέρασμα: το ὑπαίθριοι είναι επιρρηματικό κατηγορούμενο.

→ Οἱ νῆες ἔπλευσαν → βοηθοί. (= Τα πλοία έπλευσαν, για να βοηθήσουν)

ρήμα: ἔπλευσαν

ποιοι ἔπλευσαν; > οἱ νῆες > υποκείμενο

τι ι ἔπλευσαν οἱ νῆες; > βοηθοί > επιρρηματικό κατηγορούμενο.

Παρατηρούμε ότι το κατηγορούμενο βοηθοί ισοδυναμεί με επίρρημα και εκφράζει σκοπό. Συμπέρασμα: το βοηθοί είναι επιρρηματικό κατηγορούμενο.

Ποιες λέξεις χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικό κατηγορούμενο;

Ως επιρρηματικό κατηγορούμενο χρησιμοποιούνται οι παρακάτω λέξεις:

α) τρόπου: ἀθρόος (μαζικά), ἑκών / ἑκούσιος (με τη θέλησή του), ἄκων / ἀκούσιος (χωρίς τη θέλησή του), ἄσμενος (με ευχαρίστηση), ἥσυχος, ὅρκιος (με όρκο) ἐναντίος / ἀντίος (μετωπικά), ὑπόσπονδος (με συμφωνία) αὐτοκράτωρ (με απόλυτη εξουσία), αὐθαίρετος (με δική του πρωτοβουλία), αὐτόματος (μόνος του), αὐτόνομος, μόνος, ταχύς, ἀργός, ἥσυχος, πυκνός, αὔτανδρος

β) τόπου: ὑπαίθριος (στο ύπαιθρο) πελάγιος, ἀντίος / ἐναντίος (απέναντι, εναντίον), μετέωρος (στον αέρα, ἐφέστιος (πάνω στην εστία), ὅμορος (κοντά στα σύνορα), ὑπερπόντιος (πάνω από το πέλαγος), θυραῖος (κοντά στην πόρτα), θαλάσσιος (στη θάλασσα)

γ) χρόνου: ὄρθιος (τα ξημερώματα), σκοταῖος (ενώ είναι σκοτάδι), ἡμερήσιος (για μια μέρα), ἐνιαύσιος (κάθε χρόνο), ὄψιος (αργά) ἑσπέριος (το απόγευμα), νέος, γέρων, γηραιός, παλαιός, παλαίτατος (πολύ παλιός)

δ) σκοπού: βοηθός, διδάσκαλος, φύλαξ, δικαστής, ἡγεμών, ἄρχων, στρατηγός, σύμβουλος, εἰρηνοποιός, πρεσβευτής, τιμωρός, ἐπίκουρος (βοηθός)

ε) τάξης: πρῶτος, πρότερος, δεύτερος, τρίτος, τριταῖος, τελευταῖος, ὕστερος (μετά από κάποιον), ὕστατος (τελευταίος)

Προληπτικό κατηγορούμενο

Έχουμε τονίσει ως τώρα ότι το κατηγορούμενο δίνει μια ιδιότητα στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο. Τι γίνεται όμως στις περιπτώσεις εκείνες που το υποκείμενο δεν έχει πάρει ακόμη την ιδιότητα, αλλά πρόκειται να την αποκτήσει σε λίγο; Τι εννοούμε;

Ας δούμε δύο παραδείγματα στα ΝΕ:

Ο Γιώργος είναι γιατρός.

Στο προηγούμενο παράδειγμα η λέξη γιατρός είναι κατηγορούμενο του υποκειμένου και δίνει μια ιδιότητα στο υποκείμενο, την ιδιότητα του γιατρού.

Ο Γιώργος σπουδάζει γιατρός.

Σ' αυτό το παράδειγμα ο Γιώργος δεν έχει ακόμη την ιδιότητα του γιατρού, αφού ακόμη σπουδάζει. Συνεπώς, η λέξη γιατρός μπορούμε να πούμε ότι είναι κατηγορούμενο; Η απάντηση λογικά είναι όχι. Όμως βρήκαμε γι' αυτήν την περίπτωση μια μέση λύση. Βαφτίσαμε τη λέξη γιατρός προληπτικό κατηγορούμενο!!!

Τι είναι λοιπόν το προληπτικό κατηγορούμενο;

Προληπτικό κατηγορούμενο είναι το κατηγορούμενο που αποδίδει στο υποκείμενο από πριν μια ιδιότητα που δεν την έχει αποκτήσει ακόμη, αλλά πρόκειται να την αποκτήσει.

Παραδείγματα στα αρχαία ελληνικά:

Παραδείγματα	Μετάφραση
Καὶ ᾔρετο τὸ ὕψος τοῦ τείχους μέγα Εἷς τις ὑπὸ τοῦ δήμου ἐτράφη μέγας Φίλιππος ηὔξηται μέγας ἐκ μικροῦ Ὁ Ἀσωπός ποταμὸς ἐρρύη μέγας Σὲ Θῆβαι οὐκ ἐπαίδευσαν  κακόν.	Το ύψος του τείχους ανέβαινε, ώστε να γίνει μεγάλο. Ένας μόνο από το λαό ανατράφηκε, ώστε έγινε μεγάλος. Ο Φίλιππος αυξήθηκε, ώστε έγινε μεγάλος από μικρός. Ο Ασωπός ποταμός πλημμύρισε, ώστε έγινε μεγάλος. Εσένα η Θήβα δεν σε εκπαίδευσε, ώστε να γίνεις κακός.

Όπως διαπιστώνουμε από τη μετάφραση το προληπτικό κατηγορούμενο μεταφράζεται με συμπερασματική πρόταση, δηλαδή με πρόταση που αρχίζει με το ώστε και δηλώνει συμπέρασμα.

Μερικά από τα ρήματα που παίρνουν συνήθως προληπτικό κατηγορούμενο είναι τα εξής:

αἴρομαι (υψώνομαι), αὔξομαι / αὐξάνομαι, τρέφω / τρέφομαι, μεγαλύνομαι (μεγαλώνω), μηκύνω (αυξάνω σε μήκος), πνέω (φυσώ), ῥέω, παρασκευάζω / παρασκευάζομαι, παρέχω, τείνω, διδάσκω / διδάσκομαι κ.τ.λ.

Ασκήσεις

Άσκηση για το είδος του κατηγορουμένου 

Βιβλιογραφία

Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β', Γ' Γυμνασίου, Πολυξένη Μπίλλα, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α 2007

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, Α. Β. Μουμτζάκης, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση 2006

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (σε 66 ενότητες), Ν.Σπ. Ασωνίτη, Β.Δ. Αναγνωστόπουλου, Αθήνα χ.χ.

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2009

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Καραδήμος Ιωάννης, εκδ. Φίλιππος, Θεσσαλονίκη, 1992

Συντακτικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Κωνσταντίνος Σ. Κατεβαίνης, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1978

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα